زكات و دَين
(مسئله 2027) كسي‌كه خمس يا زكات بدهكار است و كفاره و نذر و مانند آن نيز بر او واجب شده و قرض هم دارد و نمي‌تواند همه را بپردازد ، چنانچه مالي كه مشمول خمس يا زكات شده از بين نرفته بايد زكات و خمس را مقدم بدارد ، و اگر از بين رفته باشد بنا بر احتياط مال موجود را به نسبت بدهيها تقسيم نمايد ، مگر اين‌كه در ميان آنها حق‌الناس باشد و مطالبه شود كه در اين صورت بنا بر احتياط آن را مقدم بدارد .
(مسئله 2028) شخصي كه فوت كرده اگر خمس يا زكات بدهكار است و كفاره و نذر و مانند آن نيز بر او واجب بوده و قرض هم دارد و اموال او براي همة آنها كافي نمي‌باشد ، چنانچه مالي كه مشمول خمس يا زكات شده از بين نرفته بايد خمس يا زكات را مقدم بدارد ، و اگر از بين رفته باشد بايد مال او را به نسبت بدهيهايش تقسيم نمايند . ولي اگر حج نيز بر او واجب بوده بنا بر احتياط حج را بر ساير ديون ميت مقدم بدارند ، و در آنچه در حج مصرف مي‌كنند قصد زكات نمايد .
(مسئله 2029) ميتي كه بدهكار است و مالي هم دارد كه زكات آن واجب شده ، بايد اول زكات مالش را بپردازد و سپس بدهي او را اداء نمايد .
(مسئله 2030) ميتي كه بدهكار است و گندم يا جو يا خرما و يا انگور هم دارد دو صورت دارد:
الف: اگر پيش از آن‌كه زكات اينها واجب شود وارثان دين ميت را از دارايي ديگر او پرداخت كنند ، سهم هركدام به مقدار نصاب برسد بايد زكات آن را پرداخت نمايد .
ب: اگر پيش از آن‌كه زكات اينها واجب شود دين او را اداء نكنند دو حالت دارد:
1ـ چنانچه دارايي ميت تنها به اندازه دين او باشد ، واجب نيست زكات اينها را پرداخت نمايند .
2ـ اگر دارايي ميت بيشتر از دين اوست ، چنانچه پرداخت تمام دين به طلبكار موقوف به پرداخت مقداري از گندم ، جو ، خرما و يا انگور است ، اين مقدار مشمول زكات نمي‌شود ، ولي بقيه كه متعلق به ورثه است سهم هركدام به حد نصاب برسد بايد زكات آن را بپردازد .
(مسئله 2031) كسي‌كه بدهكار است و نمي‌تواند بدهي خود را بپردازد ـ اگر چه براي مخارج نياز نداشته باشد ـ طلبكار مي‌تواند طلب خود را بابت زكات حساب كند .
(مسئله 2032) كسي‌كه از فقير طلبكار است مي‌تواند طلب خود را بابت زكات حساب كند ، به شرط اين‌كه فقير بدهي خود را در راه گناه صرف نكرده باشد ، يا اگر در راه گناه صرف كرده از آن توبه كرده باشد .
(مسئله 2033) اگر فقير بميرد و دارايي او به اندازه قرضش نباشد ، طلبكار مي‌تواند باقيماندة طلبي را كه از او دارد بابت زكات حساب كند و اگر دارايي او به اندازه قرضش باشد ، ولي وارثان از اداي بدهي او امتناع كنند يا به جهت ديگري انسان نتواند طلب خود را بگيرد ، بنا بر اقوي مي‌تواند طلب خود را بابت زكات حساب نمايد .
مصرف زكات
(مسئله 2034) زكات را می‌توان در هشت مورد مصرف نمود:
اول ـ فقير: و او كسي است كه همه يا بخشي از هزينه‌هاي ساليانة خود و افراد تحت تكفل خود را نداشته باشد، پس كسي‌كه مي‌تواند از راه درآمد املاك يا صنعت ، كارگري گرفتن اجاره و مانند آن مخارج ساليانة خود را تأمين نمايد فقير نيست .
دوم ـ مسكين: و كسي است كه وضع اقتصاديش بدتر از فقير است .
سوم ـ كسي‌كه از سوي امام(ع) يا نايب آن حضرت مأمور جمع‌آوري و نگهداري و حسابرسي زكات شده است و وظيفه دارد آن را به امام(ع) يا نايب امام و يا فقرا برساند .
چهارم ـ كافري كه اگر زكات به او بدهند در جنگ به مسلمانان كمك مي‌كند و يا به دين اسلام گرايش پيدا مي‌كند ، همچنين مسلماني كه ايمان وي ضعيف است و اگر به وسيله زكات دلجويي شود ايمانش قوي مي‌شود، و به اين مورد «سهم مؤلّفه» گفته مي‌شود .
پنجم ـ خريداري بنده‌ها و آزاد كردن آنان (كه موضوع آن در اين زمان منتفي است) .
ششم ـ پرداخت بدهي كسي‌كه توان پرداخت آن را ندارد ، به شرط اين‌كه قرض خود را در معصيت صرف نكرده باشد .
هفتم ـ سبيل‌الله: يعني كاري كه مانند ساختن مسجد و مدرسه و حمام منفعت عمومي و ديني دارد ، يا مثل ساختن پل و اصلاح راه نفعش به عموم مسلمانان مي‌رسد ، و آنچه در هر صورت براي اسلام و مسلمين نفع داشته باشد ، هرچند مصرف كردن آن در مثل مسجد و مدرسه و امور مربوط به تقويت دين مردم بهتر بلكه احوط است .
هشتم ـ ابن‌السبيل: يعني مسافري كه در سفر درمانده باشد ، هرچند وضع اقتصادي او در شهر خود خوب باشد .
(مسئله 2035) لازم نيست زكات را به هشت قسم تقسيم نمود ، بلكه جايز است در يكي از موارد هشتگانه مصرف شود .
(مسئله 2036) احتياط واجب آن است كه فقير و مسكين بيشتر از مخارج ساليانة خود و افراد تحت تكفل خويش زكات نگيرند ، و اگر مقداري پول يا جنس دارند فقط به اندازه كسري مخارج يك سال زكات بگيرند .
(مسئله 2037) اگر صنعتگر يا كارگر يا مانند آن نتواند مخارج ساليانة خود را در حد نياز از كسب تأمين كند ، مي‌تواند كسري آن را از راه گرفتن زكات تأمين نمايد ، و لازم نيست ابزار كار يا ملك و يا سرماية متعارف خود را به مصرف مخارج برساند .
(مسئله 2038) فقيري كه نمي‌تواند خرج ساليانة خود و عائله‌اش را تأمين كند اگر خانه‌اي دارد كه در آن نشسته يا وسيلة سواري دارد ، چنانچه عرفاً براي زندگي به آنها احتياج دارد ـ گرچه براي حفظ آبرويش باشد ـ مي‌تواند زكات بگيرد ؛ همچنين است اثاث خانه و ظرف و لباس تابستاني و زمستاني و چيزهايي كه به آنها احتياج دارد ؛ و لازم نيست آنها را براي مخارج زندگي خود بفروشد . و فقيري كه اينها را ندارد ، چنانچه احتياج داشته باشد مي‌تواند از زكات خريداري نمايد .
(مسئله 2039) فقيري كه يادگيري صنعت براي او دشوار نيست بايد ياد بگيرد و با گرفتن زكات زندگي نكند ؛ ولي تا وقتي مشغول ياد گرفتن است مي‌تواند زكات بگيرد ؛ و چنانچه قدرت بر كار و كسبي دارد كه با شأن و موقعيت اجتماعي او مناسب نيست ، و يا به خاطر پيري يا مرض و ضعف كاركردن براي او دشوار است ، مي‌تواند كار نكند و از زكات استفاده نمايد.
(مسئله 2040) كسي‌كه مي‌گويد فقيرم و پيش از اين فقير نبوده ، يا معلوم نيست فقير بوده يا نه ، اگر از ظاهر حالش اطمينان يا گمان پيدا شود مي‌توان به او زكات داد ؛ ولي كسي‌كه پيش از اين فقير بوده و اينك نيز مي‌گويد فقيرم ، گرچه انسان از گفتة او اطمينان يا گمان پيدا نكند مي‌تواند به او زكات دهد .
(مسئله 2041) چيزي را كه انسان بابت زكات به فقير مي‌دهد لازم نيست به او بگويد كه زكات است ؛ بلكه اگر فقير خجالت بكشد ، بهتر است به طوري كه دروغ نشود به صورت هديه بپردازد ؛ ولي بايد قصد زكات نمايد .
(مسئله 2042) اگر در جايي‌كه مي‌خواهد زكات بدهد مستحقي نباشد و نتواند زكات را به مصرف ديگري كه براي آن معين شده برساند و اميد هم نداشته باشد كه بعداً مستحقي پيدا كند ، بايد زكات را به جاي ديگر ببرد و به مصرف زكات برساند ، ولي مخارج بردن به آنجا بنا بر احتياط واجب به عهدة خود اوست ؛ و اگر در محافظت آن كوتاهي نكند و زكات تلف شود ضامن نيست .
(مسئله 2043) اگر در محل زكات دهنده مستحق پيدا شود مي‌تواند زكات را به جاي ديگر ببرد ؛ ولي مخارج بردن به آنجا را بايد از خودش بپردازد . و اگر زكات تلف شود ضامن است ، مگر اين‌كه به دستور حاكم شرع برده باشد ؛ و اگر بدون دستور بوده و فقط با اجازة او برده است بنا بر احتياط ضامن مي‌باشد .
(مسئله 2044) اگر به خيال اين‌كه كسي فقير است به او زكات بدهد و بعد بفهمد فقير نبوده ، يا از روي ندانستن مسئله به كسي‌كه مي‌داند فقير نيست زكات داده است دو صورت دارد:
1ـ چنانچه چيزي را كه به او داده باقي باشد ، بايد از او بگيرد و به مستحق بدهد .
2ـ اگر چيزي را كه به او داده از بين رفته باشد ، چنانچه كسي‌كه آن چيز را گرفته خودش را مستحق نمي‌دانسته و يقين داشته يا احتمال مي‌داده كه آنچه به او مي‌دهند زكات است ، انسان مي‌تواند عوض آن را از او بگيرد و به مستحق دهد ؛ و يا اين‌كه از مال خودش زكات را بپردازد ؛ ولي اگر به غير عنوان زكات به او داده ، نمي‌تواند چيزي از او بگيرد و بايد از مال خودش زكات را به مستحق بدهد .
(مسئله 2045) انسان مي‌تواند از سهم سبيل‌الله زكات ، قرآن يا كتابهاي ديني و يا علمي كه مورد نياز جامعة اسلامي است بخرد و وقف نمايد ؛ اگر چه بر فرزندان خود يا بر كساني وقف كند كه خرج آنان بر او واجب است . ولي احتياط واجب آن است كه توليت وقف را به حاكم شرع جامع‌الشرايط يا نمايندة او بسپارد .
(مسئله 2046) انسان نمي‌تواند از زكات ملك بخرد و بر اولاد خود يا بر كساني‌كه مخارج آنان بر او واجب است وقف نمايد تا منفعت آن را به مصارف خود برسانند .
(مسئله 2047) به كسي‌كه مشغول تحصيل علم است و اگر تحصيل نكند مي‌تواند براي معاش خود كسب كند مي‌توان زكات داد ؛ و ملاك آن تحصيل علومي است كه نافع باشد و فراگرفتن آنها حرام نباشد .
(مسئله 2048) فقير مي‌تواند از سهم فقرا براي رفتن به حج و زيارت و مانند آن زكات بگيرد ؛ به شرط آن‌كه جزو مخارج متعارف او باشد . ولي اگر به مقدار خرج متعارف ساليانه‌اش زكات گرفته باشد بنا بر احتياط براي زيارت و مانند آن از سهم فقرا نمي‌تواند زكات بگيرد ؛ اما از سهم سبيل‌الله مانعي ندارد ، هر چند خلاف احتياط است .
(مسئله 2049) مستحب است زكات شتر و گاو و گوسفند را به فقراي آبرومند بپردازد ؛ همچنين مستحب است در دادن زكات خويشان خود را بر ديگران ، و اهل علم و كمال را بر غير آنان ، و كساني را كه اهل درخواست و سؤال نيستند بر اهل سؤال مقدم بدارد ؛ ولي اگر دادن زكات به فقيري از جهت ديگر بهتر باشد مستحب است زكات را به او بدهد .
(مسئله 2050) بدهكاري كه توان بازپرداخت بدهي مشروع خود را ندارد ـ گرچه توان تأمين مخارج ساليانة خود را داشته باشد ـ مي‌توان بدهي او را از زكات پرداخت كرد ؛ ولي بايد مالي را كه قرض كرده در معصيت خرج نكرده باشد يا اگر در معصيت خرج كرده از آن توبه كرده باشد . و اگر مخارج ساليانة خود را دارد ، بهتر است قرض خود را از موجودي بدهدو براي مخارج خود زكات بگيرد .
(مسئله 2051) مسافري‌كه خرجي او تمام شده يا وسيلة نقلية او از كار افتاده ، چنانچه براي كار حرامي سفر نكرده و نيز خود سفر حرام نباشد و نتواند با قرض كردن يا فروختن چيزي خود را به مقصد برساند ، مي‌تواند زكات بگيرد ؛ هر چند در وطن خود فقير نباشد . ولي اگر بتواند در جاي ديگر با قرض كردن يا فروختن چيزي مخارج سفر خود را فراهم كند ، فقط به مقداري كه به آنجا برسد مي‌تواند زكات بگيرد .
(مسئله 2052) مسافري‌كه در سفر درمانده شده و زكات گرفته ، پس از رسيدن به وطن اگر چيزي از زكات مانده و رساندن آن به صاحب مال يا وكيل او مشقت دارد ، آن را به حاكم شرع بدهد و بگويد كه زكات است ، مالك مي‌تواند زكات را به حاكم شرعي بدهد ، او به عنوان وكيل مالك يا به عنوان ولي عام فقرا به مصرف برساند .