احکام زکات فطره

قال الله تبارك و تعالي: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى _* وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى .[1]

«زكات فطره» يكي از زكاتهاي واجبي است كه همه ساله بر هر مكلفي ـ مطابق شرايطي كه گفته خواهد شد ـ واجب مي‌شود و به مصرف فقرا و مستمندان جامعه مي‌رسد ؛ در حقيقت زكات فطره زكات بر بدنهاست ، در مقابل زكات اموال كه زكات بر داراييهاي مردم مي‌باشد . زكات فطره انسان را از مرگهاي ناگهاني در آن سال حفظ مي‌كند ؛ و مطابق بعضي از روايات تماميت روزة رمضان به زكات فطره است ، چنان‌كه تماميت نماز به صلوات بر پيامبر اكرم(ص) مي‌باشد .[2]

(مسئله 2068) با چهار شرط زكات فطره واجب مي‌شود:

1ـ بلوغ

2ـ عقل

3ـ آزادي

4ـ تمكن و فقير نبودن

(مسئله 2069) كسي‌كه هنگام غروب شب عيد فطر «بالغ ، عاقل ، بيهوش ، فقير و بنده كسي ديگر» نباشد بايد براي خودش و هر يك از نان‌خورهاي خود يك صاع كه        ـ تقريباً سه كيلوگرم است ـ گندم يا جو يا خرما يا كشمش يا برنج يا ذرت و يا مانند آن را به فقير بدهد ، و اگر پول يكي از اينها را هم بدهد كافي است .

(مسئله 2070) بنا بر احتياط فطره را از آنچه كه غذاي متعارف شهر اوست بدهد ، هر چند معمولاً چيز ديگري هم با آن مي‌خورند ، و بهتر است از آنچه غذاي معمولي خود و خانوادة اوست بپردازد .

(مسئله 2071) كسي‌كه توان تأمين مخارج ساليانة خود و نان‌خورهاي خود را ندارد و كسبي هم ندارد كه بتواند مخارج خود و آنها را تأمين نمايد و فرد ديگري هم مخارج او و نان‌خورهايش را به صورت تبرّعي تأمين نمي‌كند «فقير» است و دادن زكات فطره بر او واجب نمي‌باشد ، بلكه مي‌توان زكات فطره را به او پرداخت نمود .

(مسئله 2072) از آنجا كه پرداخت زكات فطره مانند زكات مال عبادت است بايد هنگام پرداخت آن قصد انجام فرمان خدا (قصد قربت) كرده و نيت فطره نيز بنمايد .

(مسئله 2073) انسان بايد فطرة كساني را كه در غروب شب عيد فطر نان‌خور او حساب مي‌شوند پرداخت كند ، كوچك باشند يا بزرگ ، مسلمان باشد يا غير مسلمان ، دادن خرج آنان بر او واجب باشد يا نه ، در شهر خود او باشند يا در شهر ديگر .

(مسئله 2074) فطره مهماني كه پيش از غروب روز آخر ماه رمضان با رضايت صاحبخانه وارد شده و نان‌خور او حساب مي‌شود بر صاحبخانه واجب است ؛ و هكذا بنا بر احتياط واجب فطرة مهماني كه بدون رضايت و پيش از غروب وارد شده و مدتي نزد او مي‌ماند به گونه‌اي كه در شب عيد نان‌خور او محسوب است . احوط اين‌كه خود آنها هم اگر واجد شرايط باشند بپردازند .

(مسئله 2075) صرفاً حضور يك فرد به هنگام مغرب در شب عيد در خانة كسي ، ايجاب نمي‌كند كه زكاتش به عهدة او باشد حتي اگر چيزي در نزد او بخورد ، بلكه هنگامي اين اثر را دارد كه اين حضور به جهت نان‌خور بودن او باشد .

(مسئله 2076) اگر كسي هزينة زندگي شخصي را به عهده بگيرد براي نان‌خور بودن او كفايت نمي‌كند ، بلكه بايد طوري به او مربوط باشد كه تحت سرپرستي او به شمار آيد .

(مسئله 2077) هنگامي‌كه سرپرست خانواده فطرية اعضاي خانواده را پرداخت كند از گردن آنها ساقط مي‌شود ولي اگر از روي نافرماني ، ناداني ، فراموشي ، يا فراهم نبودن شرايط وجوب ، فطره را پرداخت نكند ، هركدام از آنها كه بالغ و عاقل و آزاد و پولدار باشد ، بنا بر احتياط واجب بايد خودش فطره‌اش را پرداخت كند .

(مسئله 2078) فطره اولاد هنگامي بر عهدة پدر است كه نان‌خور او باشند ، وگرنه به عهدة كسي است كه نان‌خور او مي‌باشند .

(مسئله 2079) فطره زن هنگامي بر عهدة شوهر است كه نان‌خور او باشد و اگر شوهر مخارج او را نمي‌دهد و نان‌خور شخص ديگري باشد فطره‌اش نيز بر عهدة او مي‌باشد اگر نان خور كسي نيست چنانچه فقير نباشد بايد خود او بدهد .

(مسئله 2080) فطره مهماني كه پس از غروب شب عيد فطر وارد شده بر صاحبخانه واجب نيست ؛ ولي اگر پيش از غروب او را دعوت كرده باشد و در خانة او افطار كند ، بنا بر احتياط هر دو زكات فطره را بدهند .

(مسئله 2081) كافري كه پس از غروب روز آخر ماه رمضان مسلمان شده ، و فقيري كه پس از غروب توانگر شده ، و كسي‌كه هنگام غروب ديوانه مي‌باشد فطره بر او واجب نيست ؛ همچنين دادن فطره براي كودكي كه پس از غروب به دنيا آمده لازم نيست ؛ ولي بيهوشي‌كه بعد از غروب به‌هوش مي‌آيد احوط آن است كه زكات فطره را پرداخت نمايد .

(مسئله 2082) اگر پيش از غروب بچه بالغ شود ، يا ديوانه عاقل گردد ، يا فقير غني شود ، در صورتي كه شرايط واجب شدن فطره را دارا باشد بايد زكات فطره را بدهد .

(مسئله 2083) كسي‌كه موقع غروب شب عيد فطر زكات فطره بر او واجب نيست ، اگر تا پيش از ظهر روز عيد شرطهاي واجب شدن فطره در او پيدا شود بهتر است زكات فطره را بدهد .

(مسئله 2084) اگر انسان نان‌خور كسي باشد و پيش از غروب شب عيد فطر نان‌خور فرد ديگري شود ، فطرة او بر كسي‌كه نان خور او شده واجب است ؛ مثلاً اگر دختر پيش از غروب به خانة شوهر رود شوهرش بايد فطرة او را بدهد .

(مسئله 2085) كسي‌كه ديگري بايد فطرة او را بپردازد پرداخت آن بر خود او واجب نيست ؛ هر چند بداند آن شخص عمداً فطره را نمي‌دهد ؛ ولي اگر از روي فراموشي ندهد بنا بر احتياط واجب خودش فطرة خود را بپردازد . و اگر شخص غني مهمان فقير شود بنا بر احتياط واجب خودش زكات فطرة خود را بدهد ، هرچند فقير هم با زحمت آن را بپردازد ؛ بلكه اگر او نپردازد بنا بر اقوي خودش بپردازد .

(مسئله 2086) كسي‌كه فطرة او بر ديگري واجب شده اگر فطرة خود را بدهد ، از عهدة كسي‌كه فطره بر او واجب شده برداشته نمي‌شود ؛ مگر اين‌كه با اجازه و به نيابت از او پرداخته باشد .

(مسئله 2087) اگر كسي هم زمان نان‌خور دو نفر حساب شود ، فطرة او به شركت بر آن دو نفر واجب است .

(مسئله 2088) فطره كودكي كه از مادر يا دايه شير مي‌خورد بر عهدة كسي است كه مخارج مادر يا دايه را تأمين مي‌كند ؛ ولي اگر مادر يا دايه مخارج خود را از مال طفل برمي‌دارد ، فطرة طفل بر كسي واجب نيست . و اگر براي شير دادن كودك اجرت مي‌گيرند ، فطرة كودك بر عهدة اجرت دهنده است نه آن كسي‌كه مخارج مادر يا دايه را مي‌پردازد .

(مسئله 2089) اگر انسان كسي را براي كاري اجير نمايد و شرط كند مخارجش را بدهد ، در صورتي كه به شرط خود عمل كند و عرفاً نان‌خور او حساب شود بايد فطرة او را بپردازد ؛ ولي اگر اجير در زندگي مستقل باشد ـ نظير كارمندان ادارات و كارگران كارخانه‌ها ـ بايد زكات فطره را خودش بدهد . و بنابر احتياط واجب حكم سربازان پادگانها نيز همين است .

(مسئله 2090) انسان اگر چه مخارج عائله‌اش را از مال حرام بدهد بايد فطرة آنان را از مال حلال بپردازد .

(مسئله 2091) كسي‌كه پيش از غروب شب عيد فطر داراي شرايط پرداخت زكات فطره بوده اگر پس از غروب بميرد ، بايد فطرة او و عائله‌اش را از مال او بپردازند ؛ ولي اگر پيش از غروب بميرد واجب نيست فطرة او و عائله‌اش را از مال او بدهند .

(مسئله 2092) پرداخت فطره پيش از ماه رمضان و بنابر احتياط در ماه رمضان صحيح نيست ؛ ولي اگر در ماه رمضان يا پيش از آن به فقير قرض بدهد و بعد از آن‌كه فطره بر او واجب شد طلب خود را بابت فطره حساب كند مانعي ندارد ؛ به شرط آن‌كه شرايط در فقير باقي باشد و فقير توجه به قرض بودن آن داشته باشد و به همين قصد قبول كند .

(مسئله 2093) اگر فطره را از چيز معيوب بدهد بنا بر احتياط واجب كافي نيست ؛ ولي اگر در جايي باشد كه خوراك غالب آنان معيوب است اشكال ندارد .

(مسئله 2094) گندم يا چيز ديگري را كه براي فطره مي‌دهد بايد به جنس ديگر يا خاك مخلوط نباشد ؛ يا اگر مخلوط است چيزي كه مخلوط شده به قدري كم باشد كه قابل اعتنا نباشد ؛ و اگر بيش از اين مقدار باشد در صورتي صحيح است كه خالص آن به يك صاع ـ يعني سه كيلوگرم ـ برسد و تصفية آن مشكل و خارج از متعارف نباشد .

(مسئله 2095) بنا بر احتياط نمي‌تواند جنس معيوب يا مخلوط را به عنوان قيمت فطره بپردازد ؛ بلكه قيمت آن بايد با پول متعارف حساب شود و پول پرداخت گردد .

(مسئله 2096) كسي‌كه نماز عيد فطر مي‌خواند بنا بر احتياط واجب فطره را پيش از نماز عيد فطر بدهد ؛ و اگر مستحق آن موجود نيست آن را جدا نمايد ؛ ولي اگر نماز عيد نمي‌خواند مي‌تواند پرداخت فطره را تا ظهر روز عيد تأخير بيندازد .

(مسئله 2097) اگر موقعي كه دادن زكات فطره واجب است فطره را ندهد و كنار هم نگذارد ، احتياط واجب آن است كه بعداً به قصد قربت مطلقه و بدون نيت ادا و قضا پرداخت كند ؛ ولي اگر مقدار زكات را به قصد زكات پيش از ظهر جدا نموده ، هنگام پرداخت به قصد زكات بپردازد .

(مسئله 2098) اگر فطره را جدا كرده باشد نمي‌تواند مصرف كند يا آن را عوض نمايد .

(مسئله 2099) اگر مالي را كه براي فطره كنار گذاشته از بين برود ، چنانچه دسترسي به فقير داشته و دادن فطره را تأخير انداخته است بايد عوض آن را بدهد . و اگر دسترسي به فقير نداشته ضامن نيست ؛ مگر آن‌كه در نگهداري آن كوتاهي كرده باشد .

(مسئله 2100) اگر در محل خودش مستحق پيدا شود احتياط واجب آن است كه فطره  را به جاي ديگر منتقل نكند ؛ و اگر به جاي ديگر ببرد و تلف شود ضامن است ؛ مگر اين‌كه با مطالبة حاكم شرع جامع‌الشرايط يا نمايندة او به جاي ديگر منتقل كرده باشد .

(مسئله 2101) كسي‌كه مي‌خواهد قيمت فطره را بپردازد ـ چنانچه قيمتها به حسب زمان و مكان مختلف باشد ـ قيمت همان مكان و همان وقتي كه مي‌خواهد فطره را بپردازد ملاك مي‌باشد .

(مسئله 2102) اگر از جنسي كه قيمتش دو برابر قيمت معمولي است نصف صاع (يك كيلو و نيم) بدهد كفايت نمي‌كند ؛ بلكه اگر آن را به قصد قيمت فطره هم بدهد اشكال دارد .

(مسئله 2103) انسان نمي‌تواند نصف فطره را از يک جنس و نصف ديگر آن را از جنس ديگر بپردازد ؛ واگر آن را به قصد قيمت فطره هم بدهد اشكال دارد ؛ ولي اگر مخلوط از دو جنس غذاي غالب مردم آن محل باشد اشكال ندارد .

(مسئله 2104) كسي‌كه فطرة چند نفر را مي‌دهد لازم نيست همه را از يك جنس بدهد ؛ و مي‌تواند فطرة بعضي را از يك جنس و بعضي ديگر را از جنس ديگر يا قيمت آن بپردازد .

     مصرف زكات فطره

(مسئله 2105) احتياط آن است كه زكات فطره را فقط به شيعياني كه فقير و مسكين هستند بدهند . ولي فقيري كه به او فطره مي‌دهند لازم نيست عادل باشد ؛ هر چند به كسي كه فطره را در معصيت صرف مي‌كند و نيز بنا بر احتياط واجب به شرابخوار و كسي‌كه آشكارا گناه كبيره مرتكب مي‌شود نبايد فطره بدهند .

(مسئله 2106) اگر طفل شيعه‌اي فقير باشد و ولي نداشته باشد بنا بر احتياط واجب فطره را به وليّ او بدهد ؛ و اگر ولي نداشته باشد با اجازة حاكم شرع فطره را ملك او گرداند و سپس براي او قبول نمايد و به مصرف او برساند .

(مسئله 2107) بنا بر احتياط واجب به يك فقير بيشتر از مخارج ساليانه‌اش و نيز كمتر از يك صاع ـ كه تقريباً سه كيلوگرم است ـ فطره ندهند . همچنين بنا بر احتياط فطرة يك نفر را دو نيم نكنند ؛ مثلاً به يك فقير چهار كيلو و نيم ندهند ، بلكه يا سه كيلو و يا شش كيلو بپردازند .

(مسئله 2108) اگر كسي بگويد فقيرم ، نمي‌توان به او فطره داد ؛ مگر اين‌كه از ظاهر حال او گمان پيدا شود كه فقير است يا انسان بداند كه قبلاً فقير بوده است .

(مسئله 2109) اگر انسان به خيال اين‌كه كسي فقير است به او فطره دهد و بعد بفهمد فقير نبوده دو حالت دارد:

1ـ اگر مالي كه به او داده است از بين نرفته باشد ، بايد پس بگيرد و به مستحق بپردازد ؛ و اگر نتواند بگيرد بايد از مال خودش فطره را بدهد .

2ـ اگر آن مال از بين رفته باشد ، در صورتي كه گيرندة فطره خود را مستحق نمي‌دانسته و يقين داشته يا احتمال مي‌داده آنچه را گرفته فطره است بايد عوض آن را بدهد وگرنه او ضامن نيست و پرداخت كننده بايد دوباره فطره را بدهد .

(مسئله 2110) كسي‌كه سيد نيست نمي‌تواند به سيد فطره بدهد ؛ حتي اگر سيدي نان‌خور او باشد نمي‌تواند فطرة او را به سيد ديگر بپردازد . ولي سيد مي‌تواند فطرة خود و هر سيدي را كه نان‌خور او مي‌باشد به سيد و يا غير سيد بپردازد ؛ ولي اگر نان‌خور سيد غيرسيد باشد بنا بر احتياط فطرة او را به سيد ندهد .

(مسئله 2111) مستحب است در پرداخت زكات فطره ابتدا خويشان فقير و بعد همسايگان فقير خود را بر ديگران مقدم بدارد ؛ همچنين مستحب است اهل علم فقير را بر غير اهل علم مقدم بدارد . ولي اگر ديگران از جهتي برتري داشته باشند مستحب است آنان را در اولويت قرار دهد .