واجبات نماز، احکام واجبات وارکان نماز

     واجبات صلاة

(مسئله963) واجبات نماز يازده چيز است: 1ـ نيت 2ـ قيام يعني ايستادن 3ـ تكبيره الاحرام؛ يعني گفتن «الله اكبر» در اول نماز 4ـ ركوع 5ـ سجود 6ـ قرائت 7ـ تشهد 8 ـ سلام   9ـ ذكر 10ـ ترتيب 11ـ موالات؛ يعني پي در پي بودن اجزاي نماز .

(مسئله964) از ميان واجبات نماز پنج مورد آن ركن است:

1ـ نيت

2ـ تكبيره‌الاحرام

3ـ قيام در موقع گفتن تكبيرة الاحرام و قيام متصل به ركوع ، يعني ايستادن پيش از ركوع .

4ـ ركوع

5ـ دو سجده

(مسئله965) اجزاي ركني صلاه آن مي‌باشد كه نمازگزار آن‌را چه عمداً و چه سهواً در نماز اضافه نمايد ، مثلاً دو ركوع متصلاً انجام دهد و يا آن جزء ركني را در نماز ترك كند نماز باطل است ؛ اما در غيرركن اگر از روي اشتباه ترک و يا اضافه كند نماز باطل نيست و فقط در صورت عمد نمازش باطل مي‌شود ؛ ولي بايد توجه داشت كه زياد شدن نيت در نماز متصور نيست ، و زياد شدن قيام بدون زياد شدن تكبيره‌الاحرام يا ركوع ممكن نمي‌باشد و باطل شدن نماز به زياد شدن تكبيره‌الاحرام از روي اشتباه محل اشكال است .

     احكام واجبات و اركان نماز

   نيت

نماز از عباداتي است كه احتياج به نيت دارد و بايد همة افعال آن به نيت اين‌كه از اجزاي نماز است قربتً الي الله انجام داده شود .

(مسئله966) «نيت» يعني تصميم و اراده بر انجام كار و اگر انسان به كاري كه انجام مي‌دهد توجه داشته باشد قهراً نيت و اراده آن كار را خواهد داشت ، انسان بايد عبادات و از جمله نماز را به نيت قربت يعني براي انجام فرمان خدواند عالم به جا آورد و لازم نيست نيت را از قلب خود بگذراند يا به زبان بگويد كه مثلاً چهار ركعت نماز ظهر مي‌خوانم قربتً الي‌الله ، بلكه در نماز احتياط كه در موارد شک در ركعات خوانده مي‌شود نبايد به زبان بگويد .

(مسئله967) انسان بايد فقط براي انجام فرمان خدا نماز بخواند و انگيزة ديگري نداشته باشد ، پس اگر براي ريا يعني نشان دادن به مردم باشد يا خدا و مردم هر دو را در نظر بگيرد نماز او باطل است اما اگر ريا در قلب نمازگزار خطور نمايد ولي تأثير در عمل او نداشته باشد نماز او صحيح است .

(مسئله968) اگر قسمتي از نماز را هم براي غير خدا به جا آورد نماز باطل مي‌شود ، چه آن قسمت واجب باشد مثل حمد و سوره ، و چه مستحب باشد مانند قنوت ، بلكه اگر تمام نماز را براي خدا به جا آورد ولي براي نشان دادن به مردم در جاي مخصوص مثل مسجد ، يا در وقت مخصوص مثل اول وقت ، و يا به طرز مخصوصي مثلا با جماعت نماز بخواند نمازش باطل است .

(مسئله969) تعيين شماره ركعتهاي نماز لازم نيست ، ولي نمازگزار بايد هنگام شروع نماز متوجه باشد نمازي را كه قصد دارد بخواند نماز ظهر است يا عصر ، نماز قضاست يا ادا و نيز در مثل نماز صبح و نافله آن كه تعين هركدام متوقف بر قصد وجوب يا استحباب مي‌باشد بايد نيت وجوب يا استحباب نمايد .

(مسئله970) اگر نماز بخواند مجمل باشد و بدون تعيين باطل است مثلاً يک نماز چهار ركعتي بخواند و معين نكند كه نماز ظهر است يا عصر يا نماز دو ركعتي بخواند و معين ننمايد كه مستحب است يا واجب مگر از موارد قصد مافي الذمه باشد .

(مسئله971) انسان بايد از آغاز تا پايان نماز يا هر عبادت ديگر به نيت خود باقي باشد و اگر مثلاً در بين نماز چنان غافل شود كه اگر از او بپرسند كه نداند چه مي‌كند نمازش باطل مي‌باشد .

(مسئله972) اگر در نماز ظهر يا در نماز عصر نيت كند كه چهار ركعت نماز مي‌خوانم و معين نكند ، ظهر است يا عصر ، نماز او باطل است و نيز كسي كه مثلاً قضاي نماز ظهر بر او واجب است ، اگر در وقت نماز ظهر بخواهد نماز قضا يا نماز ظهر را بخواند بايد نمازي را كه مي‌خواند در نيت معين كند .

   قيام (ايستادن) در نماز 

(مسئله973) «قيام هنگام گفتن تكبيرة الاحرام» ، و قيام پيش از ركوع كه آن را «قيام متصل به ركوع» مي‌نامند ، «ركن» است ، ولي قيام موقع خواندن حمد و سوره و قيام پس از ركوع ركن نيست ، واگر از روي فراموشي ترک شود نماز صحيح است .

(مسئله974) واجب است نمازگزار پيش از گفتن تكبيره الاحرام و پس از آن مقداري بايستد تا يقين كند كه در حال ايستادن تكبير گفته است.

(مسئله975) نمازگزار هنگام قيام بايد راست بايستد و از خم شدن به اطراف خود و كجي بپرهيزد .

(مسئله976) موقعي كه نمازگزار ايستاده است بنا بر احتياط واجب بايد بدنش آرام بوده و از تكيه كردن به ديوار يا عصا و يا چيز ديگر خودداري كند ، ولي اگر از روي ناچاري و يا در حال خم شدن براي ركوع پاها را حركت دهد اشكال ندارد .

(مسئله977) اگر در موقعي كه ايستاده از روي فراموشي بدن را حركت دهد يا به طرفي خم شود و يا به جايي تكيه كند اشكال ندارد ولي در قيام موقع گفتن تكبيره الاحرام و قيام متصل به ركوع اگر چه از روي فراموشي باشد بنا بر احتياط نماز را تمام كند و دوباره بخواند هرچند در صورت تكيه دادن يا حركت از روي فراموشي صحت نماز خالي از قوت نيست مگر آن‌كه ايستادن صدق نكند .

(مسئله978) كسي كه مي‌تواند درست بايستد اگر پاها را خيلي گشاد بگذارد كه به حال ايستادن معمولي نباشد ، نمازش باطل است .

(مسئله979) احتياط واجب آن است كه در موقع ايستادن هر دو پا روي زمين باشد ؛ ولي لازم نيست سنگيني بدن روي هر دو پا انداخته شود . و حركت دستها و انگشتها اشكال ندارد ؛ گرچه بنا بر احتياط مستحب آنها را هم حركت ندهند .

(مسئله980) اگر در بين خواندن حمد و سوره يا تسبيحات بدن نمازگزار بي‌اختيار حركت كند به طوري كه از حالت آرام بودن خارج شود ، احتياط آن است كه پس از آرام گرفتن دوباره همان جمله‌اي را كه در حال حركت خوانده بخواند .

(مسئله981) اگر نمازگزار بخواهد در نماز كمي جلو يا عقب رود يا كمي بدن را به طرف راست يا چپ حركت دهد ، بنا بر احتياط واجب بايد در آن حال چيزي نگويد .

(مسئله982) بنا بر احتياط واجب در موقع گفتن ذكرهاي واجب نماز بلكه هنگام گفتن ذكرهاي مستحبي نماز بايد بدن بي‌حركت و آرام باشد ؛ ولي جمله بِحَوْلِ اللهِ وَ قُوَّتِهِ أقُومُ وَ أقْعُد را بايد در حال برخاستن بگويد .

(مسئله983) اگر در حال حركت بدن ذكري بگويد ـمثلاً هنگام رفتن به ركوع يا سجده تكبير بگويد ـ چنانچه آن را به قصد ذكر خاصي كه در نماز دستور داده‌اند بگويد ، بايد احتياطاً نماز را دوباره بخواند ؛ مگر اين‌كه به واسطه ندانستن مسئله بوده و در ياد‌گرفتن هم كوتاهي نكرده باشد ؛ ولي چنانچه به اين قصد نگويد ، بلكه بخواهد ذكري گفته باشد نماز او صحيح است .

(مسئله984) تا هنگامي‌كه نمازگزار بتواند ايستاده و بدون تكيه زدن نماز بخواند نماز در حال تكيه باطل است ؛ و تا زماني كه بتواند با ايستادن و تكيه زدن نماز بخواند نماز در حال نشسته باطل است ؛ و تا هنگامي‌كه بتواند نشسته و بدون تكيه زدن نماز بخواند نماز نشستة در حال تكيه باطل است ؛ و اگر بتواند نشسته و با تكيه بخواند نماز در حال خوابيده باطل است .

(مسئله985) كسي كه نشسته نماز مي‌خواند اگر بعد از خواندن حمد و سوره بتواند بايستد و ركوع را ايستاده به‌جا آورد بايد بايستد و از حال‌ايستاده به ركوع‌رود ؛ و اگر نتواند بايد ركوع را هم نشسته به جا آورد . همچنين كسي كه خوابيده نماز مي‌خواند اگر در بين نماز بتواند بنشيند بايد مقداري را كه مي‌تواند نشسته بخواند ؛ و نيز اگر مي‌تواند بايستد بايد مقداري را كه مي‌تواند ايستاده بخواند ؛ ولي تا بدنش آرام نگرفته نبايد چيزي بخواند .

(مسئله986) اگر در بين نماز از هرگونه ايستادن عاجز شود بايد بنشيند ؛ و اگر از نشستن هم عاجز شود بايد بخوابد ؛ ولي تا بدنش آرام نگرفته نبايد چيزي بخواند .

(مسئله987) اگر نمازگزار به هيچ صورت نمي‌تواند بنشيند ، بايد به طوري كه در احكام قبله گفته شد به پهلوي راست و رو به قبله بخوابد ؛ و اگر نمي‌تواند ، به پهلوي چپ و اگر آن هم ممكن نيست به پشت بخوابد ، به طوري كه كف پاهاي او رو به قبله باشد .

(مسئله988) كسي كه مي‌تواند بايستد اگر بترسد كه به واسطه ايستادن مريض شود يا ضرري به برسد ، مي‌تواند نشسته نماز بخواند ؛ و اگر از نشستن هم بترسد مي‌تواند خوابيده نماز بخواند .

(مسئله989) كسي كه احتمال مي‌دهد تا آخر وقت عذرش برطرف مي‌شود و مي‌تواند ايستاده نماز بخواند ، بايد احتياطاً صبر كند و در آخر وقت برابر وظيفة خود عمل نمايد ؛ همچنين كسي كه احتمال مي‌دهد در آخر وقت مي‌تواند نشسته نماز بخواند ، در اول وقت به طور خوابيده نماز نخواند ؛ ولي اگر نماز را در اول وقت بخواند به قصد اين‌كه چنانچه در آخر وقت عذرش برطرف شد دوباره بخواند و عذرش باقي بماند ، نمازش صحيح است .

(مسئله990) كسي‌كه داراي عذر است و همة نماز يا بعضي از آن‌را نشسته يا خوابيده خوانده ، چنانچه در وقت نماز عذرش برطرف شود بنابراحتياط دوباره نماز را كامل بخواند.

(مسئله991) مستحب است نمازگزار در حال ايستادن شانه‌ها را پايين بيندازد ، دستها را روي رانها بگذارد ، انگشتها را به هم بچسباند ، جاي سجده را نگاه كند ، سنگيني بدن را به طور مساوي روي دو پا بيندازد و با خضوع و خشوع نماز را به جا آورد .

   تكبيرة الاحرام

(مسئله992) گفتن «الله اكبر» در آغاز هر نماز ، واجب و ركن است و بايد دو كلمه «الله» و «اكبر» و نيز حروف آن پشت سر هم گفته شود . همچينن نمازگزار بايد اين دو كلمه را به عربي صحيح بگويد ؛ و اگر به عربي غلط يا ترجمه آن را بگويد كفايت نمي‌كند .

(مسئله993) بنا بر احتياط تكبيره الاحرام نماز را به كلمه‌اي كه پيش از آن مي‌گويد مثلاً به اقامه يا دعايي كه پيش از آن مي‌خواند نچسباند .

(مسئله994) اگر نمازگزار بخواهد «الله اكبر» را به كلمه‌اي كه بعد از آن مي‌گويد ، مثلاً به «بسمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحيم » بچسباند بنا بر احتياط «ر» اكبر را ضمه بدهد .

(مسئله995) هنگام گفتن تكبيره‌الاحرام بايد بدن آرام باشد ؛ پس چنانچه از روي عمد در حال حركت تكبيره الاحرام را بگويد نمازش را دوباره بخواند . و اگر از روي اشتباه حركت كند احتياطاً نماز را تمام كند و دوباره بخواند ؛ هر چند در اين حالت صحت تكبير و نماز خالي از قوت نيست ، مگر اين‌كه ايستادن صدق نكند .

(مسئله996) مستحب است هنگام گفتن تكبيرةالاحرام و تكبيرهاي ديگر نماز دستها را تا برابر گوش يا برابر صورت بالا ببرد .

(مسئله997) تكبير و حمد و سوره و ذكر و دعا را بايد طوري بخواند كه خودش بشنود ؛ و اگر به واسطه سنگيني گوش يا ناشنوايي و يا سرو صداي زياد نمي‌شنود ، بايد طوري بگويد كه اگر مانعي نباشد بشنود .

(مسئله998) كسي كه لال است يا زبان او بيماري دارد به گونه‌اي كه نمي‌تواند تكبيرةالاحرام را درست بگويد ، بايد هر طوري كه مي‌تواند بگويد ؛ و اگر به كلي توان گفتن آن را ندارد ، بايد از قلب خود بگذراند و براي تكبير با انگشت اشاره كند و اگر مي‌تواند زبان را هم حركت دهد.

(مسئله999) اگر بعد از گفتن تكبيره‌الاحرام شك كند كه آن را صحيح گفته يا نه ، چنانچه مشغول خواندن چيزي شده و شك كرده به شك خود اعتنا نكند ؛ و اگر چيزي نخوانده بنا بر احتياط واجب صورت خود را از قبله برگرداند و سپس تكبير را اعاده نمايد ؛ و اگر با همان تكبير نماز را تمام كند و دوباره بخواند بهتر است .

   قرائت نماز

(مسئله1000) در ركعت اول و دوم نمازهاي يوميه بايد پس از تكبيرةالاحرام نخست سوره حمد و سپس بنا بر احتياط واجب يک سوره كامل از سوره‌هايي كه سجده واجب ندارد خوانده شود ؛ ولي چنانچه وقت نماز چندان تنگ باشد كه اگر سوره را بخواند قسمتي از نماز در خارج وقت خوانده مي‌شود ، و يا ناچار شود كه سوره را نخواند ـ مثلاً بترسد دزد يا درنده و يا چيز ديگري به او صدمه بزند ـ نبايد سوره را بخواند ؛ و چنانچه در كاري زياد عجله داشته باشد مي‌تواند سوره را نخواند .

(مسئله1001) ترتيب در خواندن «حمد و سوره» لازم است ؛ يعني بايد اول حمد و پس از آن سوره را بخواند . پس اگر از روي عمد سوره را پيش از حمد بخواند نمازش باطل است ؛ و چنانچه از روي اشتباه سوره را پيش از حمد بخواند و در بين آن يادش بيايد، سوره را رها كند و بعد از خواندن حمد سوره را از اول بخواند ؛ و اگر بعد از خواندن حمد يادش بيايد كه سوره را قبلاً خوانده است ، لازم نيست حمد را دوباره بخواند بلكه فقط سوره را دوباره بخواند .

(مسئله1002) كسي كه حمد و سوره يا يكي از آنها را فراموش كرده و پس از رسيدن به ركوع متوجه شود نمازش صحيح است ، و بنا بر احتياط واجب بايد پس از نماز براي هركدام كه فراموش كرده دو سجده سهو به جا آورد ؛ ولي اگر پيش از آن‌كه براي ركوع خم شود يا پس از خم شدن و پيش از رسيدن به حد ركوع متوجه شود ، بايد حمد يا سوره و يا هر دو را ـ هركدام را كه فراموش كرده ـ بخواند .

(مسئله1003) در نمازهاي واجب انتخاب هر يك از سوره‌هاي قرآن به جز چهار سوره‌اي كه سجدة واجب دارد (سجده ، فصّلت ، نجم و علق) بلااشكال است .

و اگر نمازگزار عمداً يكي از اين چهار سوره را بخواند علي المشهور نماز باطل است ، ولي مي‌توان گفت اگر آيه سجده را خوانده باشد ، بنا بر احتياط واجب سجده را انجام دهد و سپس بايستد و حمد و سوره را بخواند و نماز را تمام نمايد و دوباره آن را به‌جا آورد ؛ و اگر به آيه سجده نرسيده بنا بر احتياط آن را رها كند و سورة ديگري بخواند و نماز را هم دوباره به جا آورد .

(مسئله1004) اگر از روي اشتباه مشغول خواندن سوره‌اي شود كه سجدة واجب دارد ، چنانچه پيش از رسيدن به آية سجده بفهمد ، بنا بر احتياط آن سوره را رها كند و سورة ديگري بخواند ، و چنانچه پس از خواندن آية سجده بفهمد ، بنا بر احتياط واجب در بين نماز سجدة آن را به جا آورد و آن سوره را تمام كند و يك سورة ديگر هم به قصد قربت مطلقه «يعني به قصد تقرب به خداوند بدون نيت وجوب يا استحباب» بخواند و پس از آن دوباره نماز خود را بخواند .

(مسئله1005) خواندن اين سوره‌ها در نمازهاي نافله مانعي ندارد و هنگامي‌كه به آيه سجده برسد سجده‌اش را انجام مي‌دهد ، سپس نماز را ادامه مي‌دهد .

(مسئله1006) كسي كه سواره آيه سجده را بخواند يا بشنود ، اگر با سر به سجده اشاره كند كافي است و به جز نيت ، ديگر شرايط ياد شده و نهادن هفت عضو سجده بر روي زمين لازم نيست .

(مسئله1007) در سجده واجب قرآن رو به قبله بودن ، با وضو بودن ، پاک بودن بدن و لباس و ديگر شرايط نماز ، لازم نمي‌باشد و هر ذكري را هم كه در سجده بگويد كفايت مي‌كند .

(مسئله1008) سجده واجب قرآن در ابتدا تكبير ، تشهد و سلام ندارد فقط مستحب است كه پس از سر برداشتن از سجده تكبير بگويد .

(مسئله1009) اگر نمازگزار در حالي كه نماز مي‌خواند آية سجده را بشنود به اشاره سجده كند ، نمازش صحيح است ؛ ولي بعد از نماز احتياطاً سجده را دوباره به جا آورد . و چنانچه در حال نماز آية سجده را گوش دهد حكم آن نظير جايي است كه آية سجده را از روي اشتباه بخواند كه در مسئله پيش گفته شد .

(مسئله1010) در نماز مستحبي خواندن سوره لازم نيست ؛ اگر چه آن نماز به واسطه نذر كردن واجب شده باشد ؛ مگر آن‌كه نماز متعارف بين مردم را نذركرده باشد كه در اين صورت بايد سوره را بخواند . و اگر در بعضي از نمازهاي مستحبي مثل «نماز وحشت» كه سوره مخصوصي دارد بخواهد به‌دستور آن نماز رفتاركرده باشد بايد همان سوره را بخواند .

(مسئله1011) اگر پس از حمد يكي از سوره هاي «توحيد يا كافرون» را شروع كند نمي‌تواند آن را رها كرده و سورة ديگري بخواند ؛ ولي اگر سورة ديگري را شروع كند ، تا هنگامي به نصف نرسيده مي‌تواند آن را رها كند و سوره ديگري را بخواند .

(مسئله1012) در نماز جمعه و نيز نماز ظهر روز جمعه مستحب است در ركعت اول پس از حمد «سوره جمعه» و در ركعت دوم پس از حمد «سورة منافقون» خوانده شود ؛ و اگر كسي مشغول يكي از اينها شود بنا بر احتياط واجب نمي‌تواند آن را رها كند و سوره ديگري بخواند ؛ هر چند به نصف سوره نرسيده باشد .

(مسئله1013) اگر نمازگزار در نماز جمعه يا نماز ظهر جمعه از روي فراموشي به جاي سورة «جمعه و منافقين» سوره ديگري را ـ گرچه سوره «توحيد يا كافرون» باشد ـ بخواند ، تا به نصف نرسيده مي‌تواند آن را رها كند و سوره «جمعه يا منافقين» را بخواند ؛ ولي اگر از روي عمد سوره «توحيد يا كافرون» را بخواند ـ اگر چه به نصف نرسيده باشد ـ بنا بر احتياط واجب نمي‌تواند رها كند .

(مسئله1014) اگر مقداري از سوره را فراموش كند يا از روي ناچاري ـ مثلاً به واسطه تنگي وقت ـ نشود آن‌را تمام نمايد ، مي‌تواند آن سوره را رها نموده و سوره ديگري بخواند ؛ اگر چه از نصف گذشته باشد يا سوره «توحيد يا كافرون» باشد .

(مسئله1015) دو سوره «فيل و قريش» با هم ، و نيز دو سورة «الضّحي و انشراح» با هم در نماز يک سوره محسوب مي‌شوند ، و بايد با همان ترتيبي كه در قرآن آمده و با گفتن: «بسمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحيم» براي هر كدام خوانده شود .

(مسئله1016) سوره‌اي كه نمازگزار مي‌خواهد بخواند بنا بر احتياط واجب بايد «بسمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحيم» آن را به نيت همان سوره بگويد ، پس نمي‌تواند اول «بسمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحيم» را بگويد و بعد سوره را انتخاب نمايد ؛ و يا آن را به قصد سوره‌اي بگويد و سوره ديگري بخواند . زيرا «بسمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحيم» در هر سوره جزئيت دارد .

(مسئله1017) بر زن و مرد نمازگزار واجب است كه حمد و سوره نماز «ظهر و عصر» را آهسته بخوانند ؛ و بر مرد واجب است حمد و سورة نماز «صبح و مغرب و عشاء» را بلند بخواند ؛ و بايد مواظب باشد كه تمام كلمات حمد و سوره حتي حرف آخر آنها بلند خواند شود.

(مسئله1018) زن مي‌تواند حمد و سورة نماز «صبح و مغرب و عشاء» را بلند يا آهسته بخواند ؛ ولي اگر نامحرم صدايش را بشنود بنا بر احتياط مستحب آهسته بخواند ؛ و اگر موجب تحريک نامحرم باشد واجب است كه آهسته بخواند .

(مسئله1019) ملاک در بلند و آهسته بودن صدا تشخيص عرف و نيز داراي جوهره بودن آن است . بنابراين اگر صدا به اندازه‌اي آهسته باشد كه تنها خود او مي‌شنود و به نظر مردم بلند به حساب نمي‌آيد ـ هرچند جوهره داشته باشد ـ كافي نيست ؛ و نيز اگر صداي او جوهره ندارد ـ گرچه ديگران هم بشنوند ـ آهسته محسوب مي‌شود و در جاهايي كه بايد بلند خوانده شود كفايت نمي‌كند .

(مسئله1020) اگر كسي در خواندن حمد و سوره بيشتر از معمول صدايش را بلند كند ـ مثلاً فرياد بكشد ـ نمازش باطل است .

(مسئله1021) اگر از روي عمد در جايي كه بايد حمد و سوره را بلند بخواند آهسته بخواند ، يا در جايي كه بايد آهسته بخواند بلند بخواند ، نمازش باطل مي‌شود ؛ ولي اگر از روي فراموشي يا ندانستن مسئله باشد نمازش صحيح است . و چنانچه در بين خواندن متوجه اشتباه خود شد لازم نيست مقداري را كه خوانده دوباره بخواند ؛ هر چند احوط است .

(مسئله1022) بر هر فرد مسلمان واجب است كه همة كلمات نماز را به شكل صحيح ياد بگيرد و هنگام خواندن نيز صحيح ادا كند؛ و افرادي كه كلمات را درست نياموخته‌اند بايد در فراگيري آن بكوشند ؛ و كسي كه به هيچ وجه نمي‌تواند صحيح آن را ياد بگيرد در صورت امكان بنا بر احتياط كسي كلمات را به او تلقين نمايد ؛ وگرنه هر طور كه مي‌تواند بخواند ، و بنا بر احتياط مستحب در صورتي كه براي او سخت نباشد نماز را به جماعت به جا آورد .

(مسئله1023) اگر يكي از كلمات حمد وسوره را نداند يا عمداً آن را نگويد يا به جاي حرفي حرف ديگر بگويد ـ مثلاً به جای «ض» ، «ز» بگويد ـ يا جايي را كه بايد بدون زير و زبر خوانده شود زير و زبر دهد و يا تشديد را نگويد ، نماز او باطل است .

(مسئله1024) اگر زير و زبر كلمه‌اي را نداند بايد ياد بگيرد ؛ ولي اگر كلمه‌اي را كه وقف كردن آخر آن جايز است هميشه وقف كند، ياد گرفتن زير و زبر آن لازم نيست .

(مسئله1025) تسبيحات اربعه و نيز ذكرهاي ركوع ، سجود و تشهد بايد به عربي صحيح خوانده شود ؛ و اگر مثلاً نداند كلمه‌اي به «س» است يا به «ص» بايد ياد بگيرد ، و چنانچه به دو صورت بخواند نمازش باطل است .

(مسئله1026) اگر كلمه‌اي را صحيح بداند و در نماز همان طور بخواند و بعد بفهمد غلط خوانده ، اگر در ياد گرفتن صحيح آن كوتاهي كرده بنا بر احتياط واجب دوباره نماز را بخواند ؛ و در صورتي كه كوتاهي نكرده و تصادفاً اشتباه ياد گرفته نماز او صحيح است .

(مسئله1027) اگر بعد از «الف» يا «واو» يا «ياء» همزه يا حرفي كه ساكن است بيايد و در يک كلمه باشند و قبل از الف «فتحه» و قبل از واو «ضمه» و قبل از ياء «كسره» باشد ، بنا بر احتياط واجب بايد اين سه حرف را با مد بخوانند ؛ يعني آن را حداقل به اندازه تلفظ دو «الف» بكشند . مثلاً در «وَ لَا الضّالّين» الف آن را با مد بخوانند .

(مسئله1028) احتياط مستحب آن است كه در نماز «وقف به حركت» نكند ؛ و معناي وقف به حركت آن است كه زير (كسره ) يا زبر (فتحه) و يا پيش (ضمه) كلمه‌اي را بگويند و بين آن كلمه و كلمه بعدش فاصله بيندازند ؛ مثلاً بگويند: «الرَّحْمن الرَّحيم» و ميم «الرَّحيم» را كسره بدهند و بعد قدره فاصله داده و كلمه بعدي را بخوانند .

همچنين احتياط مستحب آن است كه «وصل به سكون» ننمايند ؛ و معناي وصل به سكون آن است كه كلمه‌اي را بدون حركت آخرش به كلمه بعدي وصل نمايند ؛ مثلاً بگويند: «الرَّحْمن الرّحيمْ» و ميم «الرَّحيم» را كسره ندهند و بلافاصله كلمه بعدي را بخوانند .

(مسئله1029) نمازگزار در ركعت سوم و چهارم نماز مي‌تواند فقط يک حمد بخواند يا سه مرتبه تسبيحات اربعه بگويد ؛ يعني سه بار بگويد:  «سُبْحانَ اللهِ وَ الْحَمْدُ للهِ وَ لَاإلهَ إلّا اللهُ وَاللهُ أكْبَر» و اگر يک مرتبه هم تسبيحات اربعه را بگويد كافي است همچنين مي‌تواند در يک ركعت حمد و در ركعت ديگر تسبيحات بگويد ؛ و بهتر است در هر دو ركعت تسبيحات بخواند .

(مسئله1030) اگر تسبيحات اربعه را بيشتر از سه مرتبه به قصد ذكر بگويد اشكال ندارد ؛ ولي اگر به قصد آنچه در نماز دستور داده‌اند بگويد جايز نيست .

(مسئله1031) بنا بر احتياط در تنگي وقت نيز تسبيحات اربعه را سه مرتبه بگويد .

(مسئله1032) بنا بر احتياط واجب بايد مرد و زن در ركعت سوم و چهارم نماز حمد يا تسبيحات را آهسته بخوانند ؛ و چنانچه به جاي تسبيحات حمد بخوانند بنا بر احتياط واجب حتي «بسمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحيم » آن را هم آهسته بگويند .

(مسئله1033) كسي كه نمي‌تواند تسبيحات را ياد بگيرد يا درست بگويد بايد در ركعت سوم و چهارم حمد بخواند .

(مسئله1034) اگر در يكي از دو ركعت اول نماز به خيال اين‌كه دو ركعت آخر است تسبيحات بگويد ، چنانچه پيش از ركوع بفهمد بايد حمد و سوره را بخواند ؛ و اگر در ركوع يا بعد از آن بفهمد نمازش صحيح است ؛ و بنا بر احتياط واجب براي ترك هر يك از حمد و سوره دو سجدة سهو به جا آورد ؛ و بنا بر احتياط در هر دو صورت براي زيادي تسبيحات نيز دو سجده سهو به جا آورد .

(مسئله1035) اگر در يكي از دو ركعت آخر نماز به خيال اين‌كه در دو ركعت اول است حمد بخواند ، يا در دو ركعت اول نماز به گمان اين‌كه در دو ركعت آخر است حمد بخواند ـ چه پيش از ركوع بفهمد و يا بعد از آن ـ نمازش صحيح است .

(مسئله1036) اگر در ركعت سوم و چهارم بخواهد حمد بخواند و بدون قصد تسبيحات به زبانش بيايد ، يا بخواهد تسبيحات بخواند و حمد به زبانش بيايد ؛ بايد آن را رها كرده و دوباره حمد يا تسبيحات را با قصد بخواند ؛ ولي اگر عادتش خواندن همان چيزي بوده كه به زبانش آمده و در قلبش نيز قصد آن را داشته ، مي‌تواند همان را تمام كند و نمازش صحيح است .

(مسئله1037) كسي كه عادت دارد در ركعت سوم و چهارم تسبيحات بخواند اگر بدون قصد مشغول خواندن حمد شود ، بايد آن را رها كند و دوباره حمد يا تسبيحات را با قصد بخواند .

(مسئله1038) اگر نمازگزار در ركعت سوم ياچهارم شک كند كه حمد يا تسبيحات را خوانده يا نه ، يكي از چهار صورت را دارد:

1ـ چنانچه پيش از خم شدن به ركوع در حالي كه مشغول استغفار نيست شک كند ، بايد حمد و تسبيحات را بخواند .

2ـ اگر به گمان اين‌كه تسبيحات را خوانده مشغول استغفار شود و شک كند ، بنا بر احتياط تسبيحات را بخواند .

3ـ اگر در حالي كه خم شده ولي هنوز به حد ركوع نرسيده شک كند، بنا بر احتياط بايستد و حمد يا تسبيحات را بخواند .

4ـ اگر در حال ركوع و يا بعد از آن چنين شكي نمايد ، به شک خود اعتنا نكند .

(مسئله1039) هرگاه شک كند كه كلمه‌اي را درست گفته يا نه ، اگر به چيزي كه بعد از آن است مشغول نشده بنا بر احتياط واجب آن كلمه را به طور صحيح بگويد . اگر به چيزي كه بعد از آن است مشغول شده ، چنانچه آن چيز ركن باشد ـ مثل اين‌كه در ركوع شك كند كلمه‌اي از سوره را درست گفته يا نه ـ بايد به شک خود اعتنا نكند . و اگر در ركن نباشد باز هم مي‌تواند به شك خود اعتنا نكند ، ولي اگر احتياطاً برگردد و آن كلمه را به طور صحيح بگويد اشكال ندارد ؛ و اگر چند مرتبه شك كند باز مي‌تواند بگويد ؛ اما اگر به حد وسواس برسد نبايد بگويد ، و اگر بگويد بنا بر احتياط نمازش را دوباره بخواند .

(مسئله1040) مستحب است نمازگزار كلمات حمد و سوره را و تسبيحات را شمرده و در حمد و سوره آخر آيات را وقف نموده و به معناي آيات توجه نمايد ؛ و پس از خواندن سوره لحظه‌اي صبر كرده و سپس تكبير پيش از ركوع را بگويد يا قنوت بخواند .

(مسئله1041) مستحب است نمازگزار در ركعت اول پيش از خواندن حمد بگويد: «أعُوذُ بِاللّهِ مِنَ الشَّيطانِ الرَّجيم» و در ركعت اول و دوم نماز ظهر و عصر، امام جماعت «بسمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحيم » را بلند بگويد ؛ (ولي همان‌گونه كه گذشت در نماز صبح ، مغرب و عشاء بايد مردان تمام حمد و سوره را بلند بخوانند) ولي در نماز فرادي بلندگفتن آن خالي از اشكال نيست . و اگر نماز را به جماعت مي‌خواند بعد از تمام شدن سورة حمد امام ، و اگر فرادي مي‌خواند پس از تمام شدن سورة حمد خودش بگويد: «ألْحَمدُ للهَ رَبِّ الْعالَمينَ .

(مسئله1042) مستحب است نمازگزار پس از خواندن سوره توحيد ـ در ركعت اول باشد يا دوم ـ يک يا دو يا سه مرتبه بگويد: «كَذلِكَ اللهُ رَبّي» يا«كَذلِكَ اللهُ رَبُّنا»؛ و اين ذكر ارتباطي به قنوت ندارد و نبايد پس از سوره‌هاي ديگر گفته شود .

(مسئله1043) مستحب است در ركعت سوم و چهارم پس از خواندن تسبيحات استغفار كند ؛ مثلاً بگويد: «أسْتَغْفِرُ اللهَ رَبّي وَ أتوبُ إلَيه يا أللّهُمَّ اغْفِرلي .

(مسئله1044) مكروه است نمازگزار در تمام نمازهاي يك شبانه روز سورة توحيد را ترک كند . همچنين سوره‌اي را كه در ركعت اول خوانده مكروه است در ركعت دوم بخواند ؛ ولي اگر سوره توحيد را در هر دو ركعت بخواند مكروه نيست .

(مسئله1045) كسي كه قادر بر حفظ حمد و سوره نباشد مي‌تواند از روي نوشته بخواند بلكه براي قادر ايضا خواندن از رو خالي از وجه نمي‌باشد .

   ركوع نماز

(مسئله1046) انسان بايد در هر ركعت پس از حمد و سوره يا پس از خواندن تسبيحات با قصد ركوع به طور معمول به طرف جلو به اندازه‌اي خم شود كه كف دستها به سر زانو برسد و بنا بر احتياط دستها را به زانو بگذارد .

(مسئله1047) ركوع ركن نماز است زياد يا كم كردن آن در نماز ـ چه عمداً و چه سهواً ـ مبطل صلاه است ، مگر در نماز جماعت كه اگر به قصد تبعيت از امام ركوع زياد شود نماز باطل نمي‌شود .

(مسئله1048) اگر به قصد كار ديگري غير از ركوع ـ مثلاً براي كشتن جانور ـ خم شود، نمي‌تواند آن را ركوع حساب كند ؛ بلكه بايد بايستد و دوباره براي ركوع خم شود ؛ و به واسطة اين عمل ركن زياد نشده و نماز باطل نمي‌شود .

(مسئله1049) كسي كه دست يا زانوي او با دست و زانوي ديگران فرق دارد، مثلاً دستهايش كوچك يا پاهايش بلندتر از معمول است ، بايد به اندازة متعارف مردم خم شود به گونه‌اي كه بگويند ركوع كرده است .

(مسئله1050) كسي كه نشسته نماز مي‌خواند بايد براي ركوع به اندازه‌اي خم شود كه اگر ايستاده ركوع مي‌كرد كمرش را خم مي‌نمود ؛ و بهتر است به قدري خم شود كه صورتش نزديك جاي سجده برسد . و كسي كه خوابيده نماز مي‌خواند بايد براي ركوع و سجده اشاره كند.

(مسئله1051) هرگاه نتواند به اندازة ركوع خم شود بايد به چيزي تكيه دهد و ركوع كند ؛ واگر موقعي هم كه تكيه داده نتواند به طور معمول ركوع كند بايد به هر اندازه مي‌تواند خم شود و اشاره هم بنمايد ؛ واگر هيچ نتواند خم شود بايد موقع ركوع بنشيند و نشسته ركوع كند ، و احتياط مستحب آن است نماز ديگري هم بخواند و براي ركوع آن در حال قيام با سر اشاره كند .

(مسئله1052) كسي كه در حال ايستاده مي‌تواند براي ركوع با سر اشاره كند و در حال نشسته هم نمي‌تواند ركوع كند ولي مي‌تواند كمي خم شود ، بايد ايستاده نماز بخواند؛ و احتياط واجب آن است كه نماز ديگري هم بخواند و موقع ركوع آن بنشيند و هر قدر مي‌تواند براي ركوع خم شود .

(مسئله1053) كسي كه پس از خم شدن و رسيدن به حد ركوع و آرام گرفتن بدن از ركوع سر بردارد و دوباره به قصد ركوع به اندازة ركوع خم شود ، نمازش باطل است و بايد دوباره بخواند .

(مسئله1054) نمازگزار بايد در ركوع ذكر بگويد و گفتن هر ذكري كافي است مانند: «ألْحَمْدُ لله، أللّهُ أكْبَر، سُبْحانَ الله، لاإله إلاالله»؛ ولي احتياط واجب آن است كه اگر «سُبْحانَ اللهِ» را خواست بگويد سه مرتبه بگويد ، و اگر غير آن را خواست بگويد نيز سه مرتبه بگويد و از اندازه سه مرتبه: «سُبْحانَ اللهِ» يا يک مرتبه: «سُبْحانَ رَبِّيَ الْعَظيمِ وَ بِحَمْدِه» كمتر نباشد ؛ و احوط آن است كه تسبيحي را كه بيان شد اختيار نمايد .

(مسئله1055) مستحب است نمازگزار در ركوع ذكر «سُبْحانَ رَبِّيَ الْعَظيمِ وَ بِحَمْدِه» را سه يا پنج يا هفت مرتبه بلكه بيشتر بگويد ؛ ولي در حال بيماري گفتن يک مرتبه «سُبْحانَ اللهِ» كفايت مي‌كند .

(مسئله1056) ذكر ركوع بايد دنبال هم و به عربي صحيح گفته شود . همچنين بايد به مقدار ذكر واجب بدن آرام باشد ؛ و در ذكر مستحب نيز چنانچه آن را به قصد ذكري كه براي ركوع دستور داده‌اند بگويد بنا بر احتياط واجب آرام بودن بدن لازم است .

(مسئله1057) اگر موقعي كه ذكر واجب را مي‌گويد بي‌اختيار يا از روي اشتباه به قدري حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج شود ، بنا بر احتياط واجب پس از آرام گرفتن بدن دوباره آن را به قصد قربت مطلقه (به قصد تقرب به خداي متعال ، بدون نيت وجوب يا استحباب) بگويد ؛ ولي اگر كمي حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج نشود اشكال ندارد .

(مسئله1058) اگر پيش از آن‌كه به مقدار ركوع خم شود و بدن آرام گيرد عمداً ذكر ركوع را بگويد ، در صورتي كه به همين ذكر اكتفا كند نمازش باطل است ؛ بلكه اگر دوباره در حال آرامش بدن ذكر را بگويد بنا بر احتياط واجب نمازش را تمام كرده و دوباره بخواند .

(مسئله1059) اگر پيش از تمام شدن ذكر واجب عمداً سر از ركوع بردارد نمازش باطل است ؛ و اگر از روي اشتباه سر بردارد ، چنانچه پيش از آن‌كه از حال ركوع خارج شود يادش بيايد كه ذكر ركوع را تمام نكرده ، بايد در حال آرامي بدن دوباره ذكر را بگويد ؛ و اگر بعد از آن‌كه از حال ركوع خارج شد يادش بيايد نماز او صحيح است ، و بنا بر احتياط واجب دو سجدة سهو به جا آورد .

(مسئله1060) اگر نتواند به مقدار ذكر واجب در ركوع بماند ، چنانچه بتواند پيش از آن‌كه از حد ركوع بيرون رود ذكر را بگويد ، بايد در آن حال ذكر را تمام كند ؛ و اگر نتواند بنا بر احتياط در حال برخاستن سه مرتبه «سُبْحانَ اللهِ» بگويد تا حداقل يكي از آنها در حال ركوع گفته شود .

(مسئله1061) اگر به‌واسطه بيماري و مانند آن نتواند در ركوع آرام بگيرد نمازش صحيح است ؛ ولي بايد پيش از آن‌كه از حالت ركوع خارج شود ذكر واجب را بگويد .

(مسئله1062) پس از تمام شدن ذكر ركوع بايد راست بايستد و پس از آرام گرفتن بدن به سجده رود ؛ و اگر عمداً پيش از ايستادن يا پيش از آرام گرفتن بدن به سجده رود نمازش باطل مي‌شود .

(مسئله1063) اگر نمازگزار ركوع را فراموش كند ، پس اگر پيش از آن‌كه به سجده برسد يادش بيايد ، بايستد و بعد به ركوع رود ؛ واگر به حالت خميدگي به ركوع برگردد نمازش باطل است. چون قيام متصل به ركوع كه ركن است ترك مي‌شود و اگر بعد از آن‌كه پيشاني به زمين رسيد يا بعد از سجدة اول و پيش از شروع سجدة دوم يادش بيايد ، بنا بر احتياط واجب بايد بايستد و ركوع را به جا آورد و نماز را تمام كند و دو سجدة سهو براي سجدة زيادي به جا آورد و دوباره هم نماز را بخواند .

(مسئله1064) مستحب بلكه احوط است پيش از رفتن به ركوع در حال كه راست ايستاده تكبير بگويد و حتي الامكان ترك نشود ؛ و براي تكبير دستها را بلند كند و در ركوع پشت را صاف نگه دارد و گردن را بكشد و مساوي پشت نگه دارد و بين دو قدم را نگاه كند و پيش از گفتن ذكر يا بعد از ‌ان صلوات بفرستد ؛ و بعد از آن‌كه از ركوع برخاست و راست ايستاد در حال آرامي بدن بگويد: «سَمِعَ اللّهُ لِمُنْ حَمِدَهُ».

(مسئله1065) مستحب است در ركوع مرد زانوها را به عقب دهد ، و زن دستها را از زانو بالاتر بگذارد و زانوها را به عقب ندهد .

   سجود نماز

«سجده» عبارت است از نهادن پيشاني بر زمين براي خضوع در پيشگاه خداي‌سبحان.

(مسئله1066) نمازگزار بايد در هر ركعت از نمازهاي واجب و مستحب پس از ركوع دو سجد كند . و سجده آن است كه پيشاني ، كف دو دست ، سر دو زانو ، و سر دو انگشت بزرگ پا را روي زمين قرار دهد .

(مسئله1067) لازم نيست تمام پيشاني روي زمين قرار گيرد ؛ بلكه به اندازه‌اي كه عرفاً سجده گفته شود كفايت مي‌كند. و بنا بر احتياط جاي سجده از مقدار يك بند انگشت كمتر نباشد و بهتر است به مقدار يك درهم باشد ؛ و اگر همين مقدار متفرق بوده ولي نظير دانه‌هاي تسبيح به هم اتصال داشته باشد اشكال ندارد .

(مسئله1068) در يک ركعت دو سجده با هم يک ركن به حساب مي‌آيد ؛ پس اگر نمازگزار در يک ركعت نماز واجب از روي عمد يا فراموشي دو سجده را ترك كند يا دو سجدة ديگر اضافه نمايد ، نمازش باطل است .

(مسئله1069) اگر عمداً يك سجده كم يا زياد كند نماز باطل مي‌شود ؛ ولي اگر از روي فراموشي يك سجده كم كند يكي از دو صورت را دارد:

1ـ اگر پيش از رسيدن به ركوع ركعت بعد يادش بيايد ، بايد برگردد و آن را به جا آورد و سپس آنچه را خوانده دوباره بخواند ، و بنا بر احتياط براي هر يک از ايستادن و ذكر بي‌جا دو سجدة سهو به جا آورد .

2ـ اگر پس از رسيدن به ركوع ركعت بعد يادش بيايد ، بايد بعد از نماز قضاي آن سجده را به جا آورد و بنا بر احتياط واجب دو سجدة سهو نيز انجام دهد .

(مسئله1070) اگر پيشاني را عمداً يا اشتباهاً به زمين نگذارد سجده نكرده است ؛ اگر چه جاهاي ديگر به زمين برسد . ولي اگر پيشاني را به زمين بگذارد و اشتباهاً جاهاي ديگر را به زمين نرساند يا اين‌كه ذكر نگويد سجده صحيح است .

(مسئله1071) جاي پيشاني نمازگزار نبايد از جاي زانوها و بنا بر احتياط واجب از جاي سر انگشتهاي پا بيش از حدود چهار انگشت بسته پست‌تر يا بلند‌تر باشد ؛ همچنين در زمين سراشيب كه سراشيبي آن درست معلوم نيست احتياط واجب آن است كه جاي پيشاني نمازگزار از جا انگشتان پا و سر زانوهاي او از اين مقدار پست‌تر يا بلند‌تر نباشد .

(مسئله1072) بايد بين پيشاني و آنچه بر آن سجده مي‌كند چيزي مانع نباشد . اگر مهر به قدري چرك باشد كه پيشاني به خود مهر نرسد سجده باطل است ولي اگر رنگ مهر تغيير كرده باشد اشكال ندارد .

(مسئله1073) مهر يا چيزي كه بر آن سجده مي‌كند بايد پاک باشد ؛ ولي اگر مثلاً مهر را روي فرش نجس بگذارد يا يک طرف مهر نجس و خشک باشد و پيشاني را به طرف پاك آن بگذارد اشكال ندارد .

(مسئله1074) در سجده بايد كف دستها را بر زمين بگذارد ؛ ولي در حال ناچاري پشت دستها هم مانعي ندارد ؛ واگر پشت دست ممكن نباشد بايد مچ دست را بگذارد ؛ و چنانچه آن را هم نتواند بايد تا آرنج هر جا را كه مي‌تواند بر زمين بگذارد ؛ و اگر آن هم ممكن نيست گذاشتن بازو كافي است .

(مسئله1075) در سجده بنا بر احتياط بايد سر دو انگشت بزرگ پا را بر زمين بگذارد ؛ و اگر روي دو انگشت بزرگ يا زير آنها و يا فقط انگشتهاي ديگر پا و يا روي پا را بر زمين بگذارد ، يا به واسطة بلند بودن ناخن سر شست به زمين نرسد ، نماز باطل است ؛ و كسي‌كه به واسطة ندانستن مسئله نمازهاي خود را اين طور خوانده، چنانچه در ياد گرفتن كوتاهي كرده بنا بر احتياط واجب دوباره بخواند .

(مسئله1076) اگر به طور غير معمول سجده كند ـ مثلاً سينه و شكم را به زمين بچسباند يا پاها را دراز كند ـ اگر چه هفت عضوي‌كه گفته شد به زمين برسد ، بنا بر احتياط واجب بايد نماز را دوباره بخواند .

(مسئله1077) اگر در پيشاني زخم يا مانند آن باشد چنانچه ممكن است بايد با جاي سالم پيشاني سجده كند ؛ و اگر زخم تمام پيشاني را گفته باشد به طوري كه هيچ جاي آن را نتواند بر زمين بگذارد ، بايد با يكي از دو طرف پيشاني سجده كند و بنا بر احتياط واجب ابرو را هم بر زمين بگذارد ؛ هر چند به تكرار نماز باشد ، و بنا بر احتياط طرف راست را بر چپ مقدم دارد ؛ و اگر ممكن نيست ، با چانه و بيني وگرنه با هر جايي از صورت‌كه ممكن است سجده كند ؛ و اگر به هيچ جايي از صورت نيز ممكن نيست با جلوي سر سجده نمايد.

(مسئله1078) كسي كه نمي‌تواند پيشاني را بر زمين برساند ، بايد به قدري كه مي‌تواند خم شود و مهر يا چيز ديگري را كه سجده بر آن صحيح است روي جاي بلندي گذاشته و طوري پيشاني را بر آن بگذارد كه بگويند سجده كرده است ، ولي بايد كف دستها و زانو ها و انگشتان پا را به طور معمول بر زمين بگذارد . و اگر هيچ نمي‌تواند خم شود بايد براي سجده بنشيند و با سر اشاره كند ؛ و اگر نتواند بايد با چشمها اشاره نمايد ؛ و در هر دو صورت احتياط واجب آن است كه اگر مي‌تواند به قدري مهر را بلند كند كه پيشاني را بر آن گذاشته و تا ممكن است كف دستها و زانو ها و انگشتان پا را بر زمين بگذارد ؛ و اگر با سر يا چشمها هم نمي‌تواند اشاره كند ، بايد در قلب خود نيت سجده نمايد و بنا بر احتياط واجب با دست و مانند آن براي سجده اشاره كند .

(مسئله1079) كسي كه نمي‌تواند بنشيند بايد ايستاده نيت سجده كند ، و چنانچه مي‌تواند ، براي سجده با سر اشاره كند ؛ و اگر نمي‌تواند ، با چشمها اشاره نمايد ؛ و اگر اين را هم نمي‌تواند در قلب نيت سجده كند و بنا بر احتياط واجب با دست و مانند آن براي سجده اشاره نمايد .

(مسئله1080) اگر پيشاني بي‌اختيار از جاي سجده بلند شود چنانچه ممكن است نبايد دوباره به جاي سجده برساند ، چه ذكر سجده را گفته باشد يا نه . و اگر نتواند سر را نگه دارد و بي‌اختيار دوباره به جاي سجده برسد روي هم يك سجده حساب مي‌شود ؛ و اگر ذكر نگفته باشد بايد به قصد قربت مطلقه بگويد .

(مسئله1081) جايي كه انسان ناچار است تقيه كند مي‌تواند بر فرش و مانند آن سجده نمايد و لازم نيست براي نماز به جاي ديگر برود ؛ ولي اگر بتواند بر حصير يا چيزي كه سجده بر آن صحيح است طوري سجده كند كه به زحمت نيافتد ، نبايد بر فرش و مانند آن سجده نمايد .

(مسئله1082) اگر بر چيزي‌كه بدن بر روي آن آرام نمي‌گيرد «مانند خاک نرم و‌ گل سست كه پيشانی روي آن استقرار پيدا نمی‌كند در حال اختيار» سجده كند باطل است ولي اگر روي تشک يا چيز ديگري كه بعد از سرگذاشتن و مقداري پايين رفتن آرام مي‌گيرد سجده كند اشكال ندارد .

(مسئله1083) نمازگزار بايد در سجده ذكر بگويد و گفتن هر ذكري كافي است ، ولي احتياط واجب آن است كه اگر «سُبْحانَ اللهِ» را خواست بگويد سه مرتبه بگويد و اگر غير آن را خواست بگويد نيز سه مرتبه بگويد و از اندازة سه مرتبه: «سُبْحانَ اللهِ» يا يک مرتبه: «سُبْحَانَ رَبِّيَ الْأعْلَي وَ بِحَمْدِه» كمتر نباشد ، و احوط آن است كه تسبيحي را كه بيان شد اختيار نمايد .

(مسئله1084) مستحب است نمازگزار در سجده ذكر «سُبْحَانَ رَبِّيَ الْأعْلَي وَ بِحَمْدِه» را سه يا پنج يا هفت مرتبه بلكه بيشتر بگويد ، ولي در حال بيماري گفتن يک مرتبه كفايت مي‌كند .

(مسئله1085) ذكر سجده بايد دنبال هم و به عربي صحيح گفته شود ؛ همچنين بايد به مقدار ذكر واجب بدن آرام باشد ، و در ذكر مستحب هم چنانچه آن را به قصد ذكري كه براي سجده دستور داده‌اند بگويد ، بنا بر احتياط واجب آرام بودن بدن لازم است .

(مسئله1086) اگر به واسطه بيماري و مانند آن نتواند در سجده آرام بگيرد نمازش صحيح است ، ولي بايد پيش از آن‌كه از حالت سجده خارج شود ذكر واجب را بگويد .

(مسئله1087) اگر پيش از آن‌كه پيشاني به زمين برسد و بدن آرام گيرد عمداً ذكر سجده را بگويد يا پيش از تمام شدن ذكر عمداً سر از سجده بردارد نمازش باطل مي‌شود .

(مسئله1088) اگر پيش از آن‌كه پيشاني به زمين رسد از روي اشتباه ذكر سجده را بگويد، چنانچه پيش از آن‌كه سر از سجده بردارد بفهمد ، بايد دوباره در حال آرام بودن ذكر سجده را بگويد ، و اگر در حال آرام نبودن بدن ، اشتباهاً ذكر را گفته است ، بنا بر احتياط دوباره ذكر را به قصد قربت مطلقه بگويد . و چنانچه بعد از آن‌كه سر از سجده برداشت بفهمد ، نمازش صحيح است .

(مسئله1089) اگر موقعي كه ذكر سجده را مي‌گويد يكي از هفت عضو را عمداً از زمين بردارد ، نماز باطل مي‌شود ، ولي موقعي كه مشغول گفتن ذكر نيست ، چنانچه به جز پيشاني جاهاي ديگر را از زمين بردارد و دوباره بگذارد اشكال ندارد .

(مسئله1090) اگر پيش از تمام شدن ذكر سجده از روي اشتباه پيشاني را از زمين بردارد ، نمي‌تواند دوباره بر زمين بگذارد و بايد آن را يك سجده حساب كند ، ولي اگر يكي از شش عضو را ـ به جز پيشاني ـ اشتباهاً از زمين بردارد ، بايد بر زمين بگذارد و ذكر را بگويد .

(مسئله1091) اگر در سجدة اول مهر به پيشاني بچسبد و در همين حالت دوباره به سجده رود اشكال دارد ، و اگر در سجدة اول پيشاني خاك آلوده شده بايد براي سجدة بعد خاك را برطرف نمايد .

(مسئله1092) هرگاه در حال سجده بفهمد چيزي مانند موي سر بين پيشاني و مهر فاصله شده ، نبايد پيشاني را بلند نمايد ، بلكه بايد به هر شكل ممكن چيزي را كه فاصله شده برطرف نمايد .

(مسئله1093) بعد از تمام شدن ذكر سجده اول بايد بنشيند تا بدن آرام گيرد و دوباره به سجده رود .

(مسئله1094) بنا بر احتياط واجب در هر ركعت از نماز كه تشهد ندارد بايد بعد از سجدة دوم قدري بي‌حركت بنشيند و سپس برخيزد .

(مسئله1095) سجده كردن براي غير خداوند متعال حرام است، و اينكه بعضيها مقابل قبر امامان(ع) پيشاني را بر زمين مي‌گذارند فقط در صورتي اشكال ندارد كه براي خدا و شكرگذاري او باشد .

(مسئله1096) در سجده بايد پيشاني را بر زمين و يا چيزي كه از زمين روييده گذاشت ؛ به تفصيلي كه ذكر شد علاوه بر نهادن پيشاني بر زمين ، چند چيز در سجده واجب است:

1ـ گذاشتن هفت عضو سجده بر زمين و آنها عبارتند از: «پيشاني، دستها ، زانوها و دو انگشت شصت پاها» .

2ـ گفتن ذكر سجده و آن عبارت از يك بار «سُبْحَانَ رَبِّيَ الْأعْلَي وَ بِحَمْدِه» و يا سه بار «سُبْحانَ اللهِ» به تفصيلي كه در مورد ذكر ركوع بيان شد .

3ـ برداشتن سر از سجده در ميان دو سجده ؛ همچنين بنا بر احتياط واجب بعد از سجدة دوم نيز به طوري كه صاف بنشيند و بدن آرام بگيرد .

4ـ محل سجده او كه پيشاني را بر آن جا نهاده ، بيش از چهار انگشت بسته از جاي ديگر اعضاي سجده بلندتر يا پست‌تر نباشد .

(مسئله1097) اگر نمازگزار از سجده كامل عاجز باشد بنا بر احتياط واجب بايد به مقدار ممكن خم شود و پيشاني را بر چيزي كه سجده بر آن جايز است بگذارد و ديگر عضوهاي سجده را بر زمين گذارد .

(مسئله1098) اگر نمازگزار به هيچ وجه نتواند خم شود با اشاره سجده مي‌كند ، اگر نتواند با اشاره چشم ، اگر از آن هم ناتوان باشد، از قلبش خطور مي‌دهد كه سجده مي‌كند .

(مسئله1099) كسي‌كه بر پيشاني‌اش زخم يا جراحتي دارد اگر ممكن باشد با اطراف پيشاني سجده كند ، ولو به اين صورت كه زمين را گود كند تا زخم و جراحت در آن قرار بگيرد و قسمت سالم بر مهر يا چيز ديگري كه سجده بر آن جايز است قرار گيرد .

(مسئله1100) كسي‌كه به هيچ وجه نمي‌تواند پيشاني‌اش را بر زمين بگذارد، چانه‌اش را بر چيزي كه سجده جايز است بگذارد ، اگر ممكن نباشد بيني‌اش را بر زمين بگذارد ؛ اگر آن نيز ممكن نباشد هر جايي از صورتش كه ممكن باشد آن را بر مهر يا هر چيز ديگري كه سجده بر آن جايز است بگذارد .

(مسئله1101) در هر نماز واجب و مستحب در هر ركعت بعد از ركوع ، دو سجده واجب است و آنها روي هم ركن مي‌باشد ، اگر كسي عمداً يا سهواً در يک ركعت اصلاً سجده نكند و يا چهار مرتبه سجده كند نمازش باطل مي‌شود .

(مسئله1102) اگر يک سجده در نماز سهواً كم يا زياد شود ، نماز باطل نمي‌شود ولي اگر عمداً چنين شود ، نماز باطل مي‌گردد .