احکام زکات

قال الله تبارك و تعالي: إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَاِبْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ .[1]

«زكات» حقوق مالي از ضروريات دين اسلام و يكي از وظايف مهم اسلامي است ، در قرآن كريم و احاديث ائمه(علیهم السلام) هم رديف نماز قرارگرفته است: اقيموا الصلاة و آتوا الزكاة. پس هركس نماز بخواند و زكات ندهد مثل اين است كه نماز نخوانده باشد ... ، و نسبت به اهميت زكات و پرداختن آن روايات زيادي وارد شده است .

حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) فرموده است: «اموال خود را با پرداخت زكات حفظ كنيد و بيماران خود را با دادن صدقه مداوا نماييد و با دادن زكات روزي شما را خداي متعال زياد مي‌نمايد و هيچ مالي در بيابان يا دريا تلف نشده مگر به سبب ترك زكات» .[2] و در حقيقت زكات «بيمه مال» است همان‌گونه كه زكات فطره «بيمه عمر» مي‌باشد .  

خداوند متعال زكات را واجب نموده كه بندگانش را پاكيزه سازد ، اموالشان را محافظت نمايد ، رزق و روزيشان را بيفزايد ، زكات حقوق بينوايان است كه خداوند آن را در ثروت ثروتمندان قرار داده است .

در حديث ديگر حضرت فرمود: «هركسي‌كه قيراطي از زكات را ندهد مسلمان و مؤمن نيست و هيچ احترامی ندارد ، هنگام مرگ يهودي يا نصراني از دنيا مي‌رود و در غير دين اسلام» .[3]

به علاوه رفع بسياري از كمبودهاي اجتماعي و تأمين معيشت فقراء و مستمندان جامعه به‌وسيله زكات مي‌باشد. در زمان حكومت پيامبر اكرم(صلی الله علیه و اله و سلم) و حضرت علی(علیه السلام) عمده كمبودها و نيازهای جامعه به وسيله زكات برطرف می‌شد .

غرض واجب بودن زكات از ضروريات اسلام شمرده شده است و هركس با توجه و يقين به ضروري بودن وجوب زكات آن را انكار نمايد كافر محسوب مي‌شود . 

     موارد وجوب زكات

(مسئله 1939) بنا بر مشهور زكات در نه چيز واجب است:

1ـ گندم

2ـ جو

3ـ خرما

4ـكشمش

5ـطلا

6ـ نقره

7ـ شتر

8 ـگاو

9ـ گوسفند

و اگر كسي مالک يكي از اين نه چيز باشد ـ با شرايطي كه در مسائل بعد گفته مي‌شود ـ بايد مقداري را كه معين شده به يكي از مصرفهايي كه دستور داده‌اند برساند .

(مسئله 1940) بنا بر احتياط زكات «سُلْت» كه دانه‌اي است به نرمي گندم و خاصيت جو را دارد ، و «عَلَس» كه شبيه گندم است و نيز زكات «برنج ، ذرت و ساير حبوبات» مطابق شرايط و نصاب «گندم و جو» پرداخت شود .

     نيت زكات

(مسئله 1941) در پرداخت زكات نيت لازم است ؛ و از آنجا كه يك واجب عبادي است زكات دهنده بايد با قصد قربت و انجام فرمان خداوند آن را پرداخت نمايد .

(مسئله 1942) زكات دهنده بايد هنگام نيت نوع آن را كه زكات مال است يا زكات فطره معلوم كند ؛ ولي اگر مثلا زكات گندم و جو بر او واجب باشد لازم نيست معين كند كه زكات گندم را مي‌پردازد يا زكات جو را .

(مسئله 1943) كسي‌كه وكيل در پرداخت زكات ديگري شده ، همين كه به قصد نيابت از آن شخص زكات را پرداخت كند كافي است ؛ به شرط آن‌كه مالك نيز قلبا به نيت خود باقي باشد .

(مسئله 1944) اگر مالک يا وكيل او بدون قصد قربت زكات را به فقير بدهد و پيش از آن‌كه آن مال از بين برود شخص مالك نيت زكات نمايد كفايت مي‌كند .

(مسئله 1945) اگر مالک از پرداختن زكات امتناع نمايد و اجبار او نيز بر اداي آن ممكن نباشد ، حاكم شرع هنگام برداشتن زكات از مال او قصد زكات نمايد تا بر ذمة او چيزي باقي نماند .

     شرايط واجب شدن زكات

(مسئله 1946) شرايط زكات دونوع است:

1ـ «شرايط عمومي» كه مربوط به تمام موارد زكات مي‌باشد و عبارت است از:

اولاً: «مالك بودن» نسبت به مورد زكات؛ كه در مورد «غلات اربعه» بايد هنگام تعلق زكات مالك آنها باشد و در مورد «انعام ثلاثه» و نيز «نقدين» بايد يازده ماه مالك آن باشد .

ثانياً ، ثالثاً و رابعاً: صاحب مال «بالغ ، عاقل و آزاد» باشد ؛ پس كسي‌كه هنگام تعلق زكات يا ـ در مواردي كه سال معتبر است ـ در تمام سال بالغ يا عاقل و يا آزاد نباشد زكات بر او واجب نيست .

خامساً: قدرت تصرف در مال خود را داشته باشد ؛ پس كسي‌كه مالش را غصب كرده‌اند و نمي‌تواند در آن تصرف نمايد زكات بر او واجب نيست .

سادساً: آن مال به مقدار نصاب رسيده باشد ؛ و مقدار نصاب هر يك از موارد گفته خواهد شد .

2ـ «شرايط غير عمومي» كه تنها مربوط به بعضي موارد زكات مي‌باشد ذيلا ذكر مي‌شود:

(مسئله 1947) در مواردي كه در واجب شدن زكات «سال» معتبر است (طلا ، نقره ، شتر ، گاو و گوسفند) بايد در تمام يازده ماه شرايط عمومي وجود داشته باشد ؛ ولي در مثل گندم ، جو ، خرما و كشمش كه سال معتبر نيست ، آن شرايط بايد هنگام تعلق زكات وجود داشته باشد .

(مسئله 1948) اگر موقع واجب شدن زكات گندم ، جو ، خرما و كشمش صاحب آنها بالغ باشد بايد زكات را بپردازد ؛ ولي در مورد شتر ، گاو ، گوسفند ، طلا و نقرة سكه‌دار كه سال معتبر است بايد حداقل در تمام يازده ماه سال بالغ باشد ؛ پس اگر در بين سال بالغ شود زكات بر او واجب نيست ، و از ابتداي بلوغ سال او شروع مي‌شود .

(مسئله 1949) اگر صاحب شتر ، گاو ، گوسفند ، طلا و نقره در مقدار كمي از سال مست يا بيهوش و يا ديوانه شود ـ به طوري كه مردم بگويند در آن سال عاقل بوده ـ زكات از او ساقط نمي‌شود ؛ همچنين اگر هنگام تعلق زكات گندم ، جو ، خرما و كشمش مست يا بيهوش باشد زكات بر او واجب مي‌شود ؛ هر چند وجوب آن در بيهوش از باب احتياط است .

(مسئله 1950) مالي را كه از انسان غصب كرده‌اند و نمي‌تواند در آن تصرف كند زكات ندارد ؛ همچنين اگر زراعتي را از او غصب كنند و هنگامي‌كه زكات آن واجب مي‌شود در دست غصب كننده باشد ، وقتي به صاحبش برمي‌گردد زكات ندارد ؛ هر چند در اين صورت پرداخت زكات احوط است .

(مسئله 1951) اگر چيزي را كه زكات آن واجب است قرض كند و يك سال نزد او بماند بايد زكات آن را بدهد ؛ و بر كسي‌كه قرض داده زكات واجب نيست .

     زكات انعام ثلاثه (شتر ،گاو و گوسفند)

(مسئله 1952) زكات «شتر، گاو و گوسفند» به جز شرطهايي كه گفته شد دو شرط ديگر دارد:

1ـ آن‌كه شتر يا گاو بنا بر مشهور در تمام سال بيكار باشد ؛ اگر حيواني ابزار كار مي‌باشد و به وسيله آن شخم يا بار زده شود زكات ندارد و اگر در تمام سال فقط چند روزي را كار كرده باشد نيز بنا بر احتياط زكات آن را بدهند .

2ـ آن‌كه شتر يا گاو و يا گوسفند در تمام سال از علف بيابان بچرد ؛ پس اگر در تمام سال يا مقداري از آن از علف چيده شده يا از زراعتي كه ملك مالك يا ملك ديگري است بچرد زكات ندارد ؛ ولي اگر فقط يك يا دو روز و حتي يك هفته به علت خاصي به آن علف دهند بنا بر احتياط زكات آن را بپردازند .

(مسئله 1953) اگر انسان براي چراندن شتر ، گاو يا گوسفند خود در چراگاه بياباني باج و مانند آن بدهد و يا به هر صورت بيابان را مالك شود ، بايد زكات آنها را بدهد ؛ همچنين است اگر بذر مناسب با آن چراگاه را در آن بپاشند و بدون آبياري رشد نمايد .

(مسئله 1954) در زكات شتر و گاو و گوسفند كه به حد نصاب رسيده باشند فرقي نمي‌كند كه همه نر باشند يا ماده ، يا بعضي نر و بعضي ماده باشند.

(مسئله 1955) هرگاه تمام نصاب از يك جنس و صنف خاص ـ مثلاً بز يا ميش ـ باشد ، بنا بر احتياط واجب زكات آن را از همان جنس يا قيمت آن بپردازد ؛ و اگر مختلط است و قيمت آن تفاوت مي‌كند بنا بر احتياط زكات را به نسبت هر كدام بدهد ؛ يعني حد متوسط را حساب كند و بپردازد .

(مسئله 1956) اگر شتر يا گاو و يا گوسفندهاي مورد زكات همه مريض يا معيوب و يا پير باشند ، بنا بر احتياط زكات را از بين متوسط آنها بدهد ؛ و اگر همه سالم و بي‌عيب و جوان باشند ، نمي‌تواند زكات آنها را از مريض يا معيوب و يا پير بدهد ؛ بلكه اگر بعضي از آنها سالم و بعضي مريض و دسته‌اي معيوب و دستة ديگر بي‌عيب  و تعدادي پير و تعدادي جوان باشند ، بنا بر احتياط براي زكات آنها سالم ، بي‌عيب و جوان را بدهد .

(مسئله 1957) اگر حيواني كه بابت زكات مي‌دهد از بين متوسط آنها باشد ولي قيمت آن مختصري از بعضي ديگر كمتر باشد اشكال ندارد ؛ ولي بهتر است قيمت آن از همة حيوانات ديگر بيشتر باشد .

(مسئله 1958) اگر پيش از تمام شدن ماه يازدهم شتر ، گاو و يا گوسفند خود را با چيزي ديگر عوض كند يا نصابي را كه دارد با مقدار نصاب از همان جنس عوض نمايد      ـ مثلاً چهل گوسفند بدهد و چهل گوسفند ديگر بگيرد ـ يا بعضي از آنها را عوض كند ، زكات بر او واجب نيست ؛ همچنين است اگر پيش از تمام شدن ماه يازدهم شتر يا گاو و يا گوسفندهاي او از حد نصاب كمتر شود يا از تصرف در آنها منع شود .

(مسئله 1959) كسي‌كه بايد زكات شتر ، گاو و يا گوسفند را بدهد ، اگر زكات آنها را از مال ديگرش بدهد ، تا وقتي كه شمارة آنها از نصاب كمتر نشده همه ساله بايد زكات را بپردازد . و اگر از خود آنها بدهد و از نصاب اول كمتر شوند زكات بر او واجب نيست ؛ مثلاً كسي كه چهل گوسفند دارد اگر از مال ديگرش زكات آنها را بدهد ، تا وقتي كه گوسفندهاي او از چهل رأس كمتر نشده همه ساله بايد يك گوسفند بدهد ؛ و اگر از خود آنها بدهد ، تا وقتي دوباره به چهل نرسيده زكات بر او واجب نيست .

(مسئله 1960) اگر يک نفر در چند جا شتر يا گاو و يا گوسفند داشته باشد ، در صورتي كه جميع آنها به حد نصاب برسد زكات بر او واجب مي‌شود .