احکام شکوک صلاة

شكيات نماز بيست و سه قسم است: هشت قسم آن شكهايی مي‌باشد كه نماز را باطل مي‌كند ، به شش قسم آن نبايد اعتنا كرد و نه قسم ديگر آن صحيح می‌باشد .

(مسئله 1187) حكم گمان در هر جاي نماز حكم يقين است ؛ چه در ركعات نماز باشد يا در افعال آن ، و در دو ركعت اول نماز باشد يا دو ركعت آخر آن ؛ هر چند در مظنه‌اي كه در غير دو ركعت آخر از نمازهاي چهار ركعتي باشد خوب است بنا بر احتياط مستحب نماز را تمام كند و دوباره بخواند . و حكم شك و سهو و‌گمان در نمازهاي واجب يوميه و نمازهاي واجب ديگر فرقي ندارد ؛ مثلاً اگر در نماز آيات شك كند كه يك ركعت خوانده يا دو ركعت ، چون شك او در نماز دو ركعتي است نمازش باطل مي‌شود .

(مسئله 1188) اگر در ابتدا گمانش به يك طرف بيشتر باشد ولي بعد دو طرف در نظر او مساوي شود ، بايد به دستور شك عمل نمايد ؛ و اگر در ابتدا دو طرف در نظر او مساوي باشد و به طرفي كه وظيفه اوست بنا بگذارد بعد گمانش به طرف ديگر برود ، بايد به همان طرف گمان را بگيرد و نماز را تمام كند .

(مسئله 1189) كسي كه شک دارد گمانش به يک طرف بيشتر است يا هر دو طرف در نظر او مساوي است ، چنانچه حالت گذشته‌اش را مي‌داند بر طبق آن عمل كند ، و چنانچه نمي‌داند حكم شك بر آن جاري مي‌شود .

(مسئله 1190) اگر شک او از بين برود و شك ديگري برايش پيش آيد ، بايد به دستور شك دوم عمل نمايد .

(مسئله 1191) شک يا در مورد اصل نماز يا در اجزاي نماز يا در شرايط يا در ركعات نماز مي‌باشد .

(مسئله 1192) اگر در اصل نماز شك كند كه خوانده است يا نه ، در خارج وقت باشد اعتنا نكند ؛ و اگر در وقت باشد نماز را بخواند و اگر بعد از نماز شک نمايد كه نماز را صحيح خوانده است يا نه ، اعتنا نكند و نمازش صحيح است .

(مسئله 1193) هنگامي مشغول خواندن نماز عصر باشد شك‌كند نماز ظهر را خوانده است يا نه ، اعتنا نكند و بنا بر خواندن بگذارد و هكذا مشغول نماز عشاء باشد و شك كند كه نماز مغرب را خوانده يا نه .

     شكوكی كه نماز را باطل مي‌كند  

1ـ شک در شماره ركعتهاي نماز واجب دو ركعتي ، مانند: نماز صبح ، نماز جمعه و نماز مسافر . ولي شک در شماره ركعتهاي نماز مستحب دو ركعتي نماز را باطل نمي‌كند .

2ـ شک در شمارة ركعتهاي نماز سه ركعتي «نماز مغرب» .

3ـ اين‌كه در نماز چهار ركعتي شك كند كه يك ركعت خوانده يا بيشتر .

4ـ در نماز چهار ركعتي پيش از تمام شدن سجدة دوم شك كند كه دو ركعت خوانده يا بيشتر .

5ـ شک بين دو ركعت و پنج ركعت ، يا دو و بيشتر از پنج .

6ـ شک بين سه ركعت و شش ركعت ، يا سه يا بيشتر از شش ركعت .

7ـ شک در ركعتهاي نماز به‌گونه‌اي كه نداند چند ركعت خوانده است .

8 ـ شک بين چهار ركعت و شش ركعت ، يا چهار و بيشتر از شش ركعت پيش از تمام شدن سجدة دوم ، ولي اگر پس از سجدة دوم چنين شكي پيش آيد بنا بر احتياط واجب بنا را بر چهار گذاشته ، نماز را تمام كند و پس از نماز دو سجدة سهو به جا آورد و نماز را هم دوباره بخواند .

(مسئله 1194) اگر يكي از شكهاي باطل كننده براي انسان پيش آيد بنا بر احتياط واجب فوراً نماز را به هم نزند ، بلكه اول مقداري فكر كند اگر شک مستقر شود ، به هم زدن نماز مانعي ندارد .

     شكوكی كه نبايد به آنها اعتنا كرد

(مسئله 1195) شک بعد از محل ، شک بعد از سلام نماز ، شک بعد از وقت صلاه ، شک كثير الشک ، شک امام جماعت در عدد ركعتهاي نماز در صورتي كه مأموم حافظ ركعات باشد و بالعكس و شك در نماز مستحبي .

(مسئله 1196) تفصيل مسئله در شش مورد نبايد به شک اعتنا كرد:

1ـ شک در چيزي كه محل به‌جا آوردن آن گذشته است. مانند: اين‌كه در ركوع شک كند حمد را خوانده است يا نه ، اعتنا ننمايد .

(مسئله 1197) اگر در بين نماز شك كند كه يكي از كارهاي واجب آن را انجام داده يا نه ـ مثلاً شك كند كه حمد را خوانده يا نه ـ چنانچه مشغول كاري كه بايد بعد از آن انجام دهد نشده بايد آنچه را كه در انجام آن شك كرده به جا آورد ؛ و اگر مشغول كاري كه بايد بعد از آن انجام دهد شده به شك خود اعتنا نكند .

(مسئله 1198) اگر در بين خواندن آيه‌اي شك كند كه آية پيش از آن را خوانده يا نه ، يا وقتي آخر آيه‌اي را مي‌خواند شك كند كه اول آن را خوانده يا نه ، به شک خود اعتنا نكند .

(مسئله 1199) اگر بعد از بلند شدن از ركوع يا سجود شك كند كه كارهاي واجب آن را ـ مانند ذكر يا آرام بودن بدن ـ انجام داده است يا نه ، به شک خود اعتنا نكند .

(مسئله 1200) اگر در حالي كه به سجده مي‌رود شك كند كه ركوع را به جا آورده يا نه ، يا شك كند كه بعد از ركوع ايستاده يا نه ، بنا بر احتياط به شك خود اعتنا نكند ولي نماز را نيز دوباره بخواند .

(مسئله 1201) اگر در حال برخاستن شك‌كند كه سجده يا تشهد را به‌جا آورده يا نه ، بايد برگردد و به جا آورد ؛ و بنا بر احتياط تشهد را به قصد قربت مطلقه (به قصد تقرب به خداوند ، بدون نيت وجوب يا استحباب) به جا آورد .

(مسئله 1202) كسي كه نشسته يا خوابيده نماز مي‌خواند اگر موقعي كه حمد يا تسبيحات را مي‌خواند شك كند كه سجده يا تشهد را به جا آورده يا نه ، بايد به شك خود اعتنا نكند ؛ و چنانچه پيش از آن‌كه مشغول حمد يا تسبيحات شود شك كند كه سجده يا تشهد را به جا آورده يا نه ، بايد به جا آورد . ولي چنانچه با توجه و التفات نشستن يا خوابيدن را به جاي ايستادن انجام داده و پيش از شروع در حمد يا تسبيحات شك كرده است ، پس اگر در تشهد شك كرده آن را به قصد قربت مطلقه به جا آورد و نماز او صحيح است ؛ و اگر در سجده شك كرده آن را به جا آورد و نماز را تمام كرده و بنا بر احتياط واجب دوباره بخواند .

(مسئله 1203) اگر شک كند يكي از ركنهاي نماز را به جا آورده يا نه ، دو صورت دارد:

1ـ چنانچه مشغول كار بعد از آن نشده ـ مثلاً پيش از خواندن تشهد شك كند كه دو سجده را به جا آورده يا نه ـ بايد به جا آورد ؛ و چنانچه بعد يادش بيايد كه آن ركن را انجام داده بوده ، چون ركن زياد شده نمازش باطل است .

2ـ چنانچه مشغول كار بعد از آن شده ـ مثلاً مشغول خواندن تشهد است و شك كند دو سجده را به جا آورده يا نه ـ بايد به شك خود اعتنا نكند ؛ و اگر يادش بيايد كه آن ركن را انجام نداده ، در صورتي‌كه مشغول ركن بعد نشده بايد به جا آورد ؛ اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است . بنابراين اگر پيش از ركوع ركعت بعد يادش بيايد كه دو سجده را انجام نداده بايد برگردد و به جا آورد و نمازش صحيح است ؛ و اگر در ركوع يا پس از آن يادش بيايد نمازش باطل است .

(مسئله 1204) اگر شک كند عملي را كه ركن نيست به جا آورده يا نه ، دو حالت دارد:

1ـ چنانچه مشغول كار بعد از آن نشده ـ مثلا پيش از شروع سوره شك كند كه حمد را خوانده است يا نه ـ بايد آن را به جا آورد ؛ و اگر بعد از انجام آن يادش بيايد كه آن را انجام داده بوده ، نمازش صحيح است .

2ـ چنانچه مشغول كار بعد از آن شده ـ مثلا مشغول خواندن سوره است و شك كند حمد را خوانده يا نه ـ بايد به شك خود اعتنا نكند ؛ و اگر يادش بيايد كه آن را انجام نداده  در صورتي كه مشغول ركن بعد نشده بايد به جا آورد ؛ و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش صحيح است . بنابراين اگر مثلا در قنوت يادش بيايد كه حمد را نخوانده بايد برگردد و بخواند ؛ و اگر در ركوع يادش بيايد نماز او صحيح است ؛ ولي بعد از نماز بنا بر احتياط واجب دو سجدة سهو به جا آورد .

(مسئله 1205) اگر شک كند سلام نماز را گفته يا نه، يا شک كند درست گفته يا نه، چنانچه مشغول تعقيبات نماز يا مشغول نماز ديگر شده يا به واسطة انجام كاري كه نماز را به هم مي‌زند از حال نمازگزار بيرون رفته است به شك خود اعتنا نكند ؛ و اگر پيش از اينها شك كند ، پس اگر در اصل گفتن سلام شك كرده بايد سلام را بگويد ؛ و اگر در صحيح گفتن سلام شك كرده بنا بر احتياط واجب آن را بگويد .

2ـ شک پس از سلام نماز

(مسئله 1206) اگر پس از سلام نماز شك كند كه نمازش صحيح بوده يا نه ـ مثلا شك كند ركوع را به جا آورده يا نه ـ يا بعد از سلام نماز چهار ركعتي شك كند كه چهار ركعت خوانده يا پنج ركعت ـ  به شك خود اعتنا نكند ؛ ولي اگر هر دو طرف شك باطل باشد ـ مانند آن‌كه در نماز چهار ركعتي شك كند كه سه ركعت خوانده يا پنج ركعت ـ نمازش باطل است .

3ـ شک پس از گذشتن وقت نماز

(مسئله 1207) اگر پس از گذشتن وقت نماز شک كند كه نماز را خوانده يا نه ، يا گمان كند كه نخوانده ، خواندن آن لازم نيست ؛ ولي اگر پيش از گذشتن وقت شك كند يا گمان كند كه نخوانده ، بايد آن نماز را بخواند ؛ بلكه اگر گمان كند كه خوانده نيز آن را به جا آورد .

(مسئله 1208) اگر پس از گذشتن وقت شک كند كه نماز را درست خوانده يا نه ، به شك خود اعتنا نكند .

4ـ شک كثيرالشک (يعني كسي كه زياد شک مي‌كند)

(مسئله 1209) كسي كه بيش از مقدار متعارف شک مي‌كند و حال او به گونه‌اي شده كه معمولاً سه نماز پي در پي بدون شك بر او نمي‌گذرد «كثيرالشک» است و بايد به شك خود اعتنا نكند ؛ ولي اگر زياد شک كردن او موقت و به دليل ترس يا پريشاني و يا از روي خشم باشد كثيرالشک شمرده نمي‌شود.

(مسئله 1210) اگر كثيرالشک در به جا آوردن چيزي شک كند ، چنانچه انجام آن نماز را باطل نمي‌كند بايد بنا بگذارد كه آن را به جا آورده است ؛ مثلا اگر شك كند ركوع كرده يا نه ، بايد بنا بگذارد كه ركوع كرده است . و چنانچه به جا آوردن آن نماز را باطل مي‌كند بايد بنا بگذارد كه آن را انجام نداده است ؛ مثلا اگر شك كند كه در يك ركعت يك ركوع كرده يا بيشتر ، چون زياد شدن ركوع نماز را باطل مي‌كند بايد بنا بگذارد كه بيشتر از يك ركوع نكرده است.

(مسئله 1211) كسي كه در يك چيز نماز زياد شك مي‌كند ، چنانچه احياناً در چيزهاي ديگر نماز شك كند بايد در آنها به دستور شك عمل نمايد ؛ مثلا كسي كه در به‌جا آوردن سجده زياد شك مي‌كند ، اگر در انجام ركوع شك كند بايد به دستور آن رفتار نمايد ؛ يعني اگر ايستاده است ركوع را به جا آورد و اگر به سجده رفته اعتنا نكند . همچنين است اگر در نماز مخصوصي ـ مثلا نماز ظهر ـ زياد شك مي‌كند ، در صورتي كه در نمازهاي ديگر شك كند بايد به دستور شك رفتار نمايد .

(مسئله 1212) اگر نمازگزار شك كند كه كثيرالشك شده يا نه ، بايد به دستور شك عمل نمايد ؛ ولي كثيرالشك تا هنگامي‌كه يقين نكند به حال معمولي برگشته بايد به شك خود اعتنا نكند .

(مسئله 1213) اگر كثيرالشک شک كند ركني را به جا آورده يا نه و اعتنا نكند و بعد يادش بيايد آن را انجام نداده ، چنانچه مشغول ركن بعد نشده بايد آن را به جا آورد ؛ و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است .

(مسئله 1214) اگر كثيرالشک شک كند چيزي را كه ركن نيست به جا آورده يا نه و اعتنا نكند و بعد يادش بيايد كه آن را انجام نداده ، چنانچه از محل به جا آوردن آن نگذشته ـ يعني داخل ركن بعد نشده ـ بايد برگردد و آن را انجام دهد ؛ و اگر از محل آن گذشته نمازش صحيح است و بنا بر احتياط واجب دو سجدة سهو به جا آورد .

(مسئله 1215) حكم كثيرالشک كه نبايد به شك خود اعتنا كند اختصاص به نماز دارد و در غير نماز بايد مطابق وظيفة شك عمل نمايد ؛ اما اگر شك به حد وسواس برسد در هيچ عملي نبايد به آن توجه شود .

5ـ شک امام جماعت يا مأموم در شماره ركعتهای نماز

(مسئله 1216) اگر امام جماعت در شماره ركعتهاي نماز شک كند ، چنانچه مأموم يقين يا گمان داشته باشد و به امام جماعت بفهماند ، امام بايد به آن عمل نموده و نماز را تمام نمايد و خواندن نماز احتياط لازم نيست ؛ همچنين اگر مأموم در شمارة ركعتهاي نماز شك كند و امام جماعت يقين يا گمان داشته باشد ، بايد به شك خود اعتنا ننمايد .

6ـ شک در نماز مستحبي

(مسئله 1217) اگر در شمارة ركعتهاي نماز مستحبي شك كند ، چنانچه طرف بيشتر شك نماز را باطل مي‌كند بايد بنا را بر كمتر بگذارد ؛ مثلا اگر در نافلة صبح شك كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت ، بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده است . و اگر طرف بيشتر شك نماز را باطل نمي‌كند ـ مثلا شك كند كه دو ركعت خوانده يا يك ركعت ـ به هر طرف شك عمل نمايد مخير است ، نمازش صحيح مي‌باشد ؛ و بهتر است بنا را بر كمتر بگذارد .

(مسئله 1218) كم شدن ركن بنا بر احتياط واجب نماز نافله (نماز مستحبي) را باطل مي‌كند و در زياد شدن ركن نيز احتياط شود ؛ پس اگر يكي از كارهاي نافله را فراموش كند و موقعي يادش بيايد كه مشغول ركن بعد از آن شده ، آن كار را انجام دهد و دوباره آن ركن را به جا آورد و نماز را نيز دوباره بخواند ، و يا نماز را رها كند و از سر بگيرد .

(مسئله 1219) اگر در يكي از كارهاي نماز نافله شک كند ـ خواه ركن باشد يا غير ركن ـ چنانچه محل آن نگذشته آن را به جا آورد ؛ و اگر محل آن گذشته به شك خود اعتنا نكند .

(مسئله 1220) در نماز مستحبي بايد به ظن و گمان خود عمل كند ؛ مثلا اگر گمانش به يک ركعت مي‌رود احتياطاً يك ركعت ديگر بخواند .

(مسئله 1221) اگر در نماز نافله كاري كند كه براي آن در نماز واجب سجدة سهو واجب مي‌شود يا يك سجده يا تشهد را فراموش نمايد ؛ لازم نيست پس از نماز سجدة سهو يا قضاي سجده يا تشهد فراموش شده را به جا آورد ؛ ولي مي‌تواند به اميد ثواب انجام دهد.

(مسئله 1222) اگر شک كند كه نماز مستحبي را خوانده يا نه ، چنانچه آن نماز وقت معين نداشته باشد يا وقت معين داشته باشد و پيش از گذشتن وقت شك كند ، بنا بگذارد كه نخوانده است ؛ ولي چنانچه وقت معين داشته  و پس از گذشتن وقت شك كند به شك خود اعتنا نكند .

     شكوک صحيحه

(مسئله 1223) در نُه صورت اگر نمازگزار در شماره ركعتهاي نماز چهار ركعتي شك نمايد بايد فوراً فكر كند ، پس اگر يقين يا گمان به يك طرف شك پيدا نمود همان طرف را بگيرد و نماز را تمام كند ؛ و در غير اين صورت به دستورهايي كه گفته مي‌شود عمل نمايد . و آن نه صورت از اين قرارند:

1ـ پس از سربرداشتن از سجده دوم شک كند دو ركعت خوانده است يا سه ركعت؛ كه بايد بنا را بر ركعت سوم گذاشته يك ركعت ديگر بخواند، و پس از سلام نماز بلافاصله و بدون انجام دادن كاري كه نماز را باطل مي‌كند بنا بر احتياط واجب يك ركعت نماز احتياط ايستاده به جا آورد . 

2ـ پس از سر برداشتن از سجدة دوم شک كند دو ركعت خوانده يا چهار ركعت؛ كه بايد بنا را بر ركعت چهارم گذاشته نماز را تمام كند و پس از سلام نماز بلافاصله دو ركعت نماز احتياط ايستاده بخواند .

3ـ پس از سر برداشتن از سجده دوم شک كند دو ركعت خوانده يا سه ركعت و يا چهار ركعت ؛ كه بايد بنا را بر ركعت چهارم گذاشته نماز را تمام كند و پس از سلام نماز بلافاصله دو ركعت نماز احتياط ايستاده و سپس دو ركعت نماز احتياط نشسته بخواند .

و اگر پس از پايان ذكر سجده دوم و پيش از سر برداشتن از سجده دوم يكي از اين سه شك پيش آيد ، بنا بر احتياط واجب به همين دستور عمل نموده و نماز را نيز دوباره بخواند .

4ـ  پس از سر برداشتن از سجده دوم شك كند چهار ركعت خوانده يا پنج ركعت ، كه بايد بنا را بر ركعت چهارم بگذارد و نماز را تمام كند و پس از نماز بلافاصله دو سجده سهو انجام دهد ، ولي اگر پس از سجده اول يا پيش از سر برداشتن از سجده دوم اين شك براي او پيش آيد ، بايد بنا بر احتياط واجب به همين دستور عمل نمايد و نماز را نيز دوباره بخواند .

5ـ شک كند سه ركعت خوانده يا چهار ركعت ؛ كه در هر جاي نماز باشد بايد بنا را بر ركعت چهارم گذاشته و نماز را تمام كند ، و پس از آن بلافاصله يک ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته به جا آورد ، گرچه بهتر است دو ركعت نشسته را بخواند .

6ـ در حال ايستاده شک كند در ركعت چهارم است يا پنجم ، كه بايد بنشيند و نماز را با تشهد و سلام به پايان برد و سپس دستور شك بين سه و چهار را انجام دهد ، و بنا بر احتياط دو سجده سهو براي ايستادن و دو سجده سهو هم براي ذكرهاي بي‌جا انجام دهد .

7ـ در حال ايستاده شک كند در ركعت سوم است يا پنجم ؛ كه بايد بنشيند و نماز را با تشهد و سلام به پايان برد و سپس دو ركعت نماز احتياط ايستاده به جا آورد ، و بنا بر احتياط دو سجده سهو براي ايستادن و دو سجده سهو هم براي ذكرهاي بي‌جا انجام دهد .

8 ـ در حال ايستاده شك‌كند در ركعت سوم است يا چهارم يا پنجم ؛ كه بايد بنشيند و نماز را با تشهد و سلام به پايان برد و پس از نماز بلافاصله دو ركعت نماز احتياط ايستاده و دو ركعت هم نشسته به‌جا آورد ، و بنا بر احتياط دو سجده سهو براي ايستادن و دو سجده سهو هم براي ذكرهاي بي‌جا انجام دهد .

9ـ در حال ايستاده شک كند در ركعت پنجم است يا ششم ؛ كه بايد بنشيند و نماز را با تشهد و سلام به پايان برد و بلافاصله دو سجده سهو به جا آورد ، و بنا بر احتياط دو سجده سهو ديگر هم براي ايستادن و دو سجده سهو هم براي ذكرهاي بي‌جاي ديگر انجام دهد . و بنا بر احتياط مستحب مؤكد در چهار صورت آخر ، نماز را نيز دوباره بخواند .

(مسئله 1224) اگر يكي از شكهاي صحيح براي انسان پيش آيد بنا بر احتياط واجب نبايد نماز را بشكند ؛ و اگر پيش از انجام كاري كه نماز را باطل مي‌كند ـ مثل رو گرداندن از قبله ـ نماز را از سر گيرد نماز دومش هم باطل است ؛ همچنين است بنا بر احتياط واجب در صورتي كه نماز احتياط بر او واجب باشد و پيش از خواندن آن ، نماز را از سر بگيرد ؛ ولي در هر دو صورت اگر بعد از انجام كاري كه نماز را باطل مي‌كند دوباره مشغول نماز شود نماز دومش صحيح است .

(مسئله 1225) اگر يكي از شكهاي صحيح براي انسان پيش آيد چنان‌كه گفته شد بايد فوراً فكر كند ؛ ولي اگر چيزهايي كه به واسطة آنها يقين يا گمان به يك طرف شك پيدا مي‌شود از بين نمي‌رود ، چنانچه كمي بعد هم فكر كند اشكال ندارد ؛ مثلاً اگر در سجده شك كند مي‌تواند تا بعد از سجده فكر كردن را تأخير بيندازد .

(مسئله 1226) اگر پيش از آن‌كه مشغول تشهد شود يا در ركعتهايي كه تشهد ندارد پيش از ايستادن شك كند كه دو سجده را به جا آورده يا نه ، و در همان موقع يكي از شكهايي كه بعد از تمام شدن دو سجده صحيح است برايش پيش آيد نمازش باطل است .

(مسئله 1227) كسي‌كه نشسته نماز مي‌خواند اگر شكي كند كه بايد براي آن يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته بخواند ، بايد يك ركعت نشسته به جا آورد و نيز اگر شك كند كه بايد براي آن دو ركعت نماز احتياط ايستاده بخواند بايد به جاي آن دو ركعت نشسته به جا آورد .