آداب مكة معظّمه
(مسئله 682) حجاج محترم اگر در روز عيد قربان يا در ايام تشريق، طواف حج و سعي و طواف نساء را به طور كامل بجا آورده باشند لازم نيست پس از تمام شدن بيتوته و رمي جمرات در مني دوباره به مكة معظّمه برگردند؛ ولي خوب است براي برخي آداب و مستحبات و از جمله طواف وداع و عمرة مفرده برگردند.
اينكه قسمتهايي از آداب و مستحبات مكه و از جمله طواف وداع را به طور اجمال بيان مي‌كنيم:
1ـ خواندن نماز و قرآن و سجده و ذكر خدا و ختم قرآن و روزه گرفتن. در احاديث وارده شده: يك نماز در مسجدالحرام افضل است از صد هزار نماز در مساجد ديگر.
و گفتن يك «سبحان‌الله» در مكه افضل است از انفاق خراج عراقين در راه خدا؛ و كسي‌كه قرآن را در مكه ختم كند از دنيا نمي‌رود مگر اينكه رسول خدا(صلی الله علیه آله) و جاي خود را در بهشت مي‌بيند؛ و ثواب كسي‌كه يك سجده در مكه بجا آورد و يا كسي‌كه در مكه بخوابد ثواب كسي است كه در خون خود در راه خدا غلطان باشد؛ و ثواب يك روز روزه در مكه ثواب يك سال روزه است در جاهاي ديگر؛ و كسي‌كه در مكه راه برود در حال عبادت خدا مي‌باشد.
2ـ بسيار نگاه كردن به كعبه كه در احاديث وارد شده: نگاه كردن به كعبه عبادت است، و از براي خدا در اطراف كعبه صد و بيست درجة رحمت است؛ بيست درجة آن مخصوص نگاه كنندگان به كعبه است.
3ـ آشاميدن از آب زمزم كه شفاي دردهاست و مستحب است در آن حال بگويد: «اَللَّهُمَّ اجْعَلْهُ عِلماً نَافِعاً، وَ رِزْقاً واسِعاً، وَ شِفَاءً مِنْ كُلِّ داءٍ وَ سُقْم.» و بگويد: «بِسْمِ اللهِ، اَلْحَمْدُ لِلهِ، اَلشُكْرُ لِلهِ.»
4ـ در هر شبانه روز ده طواف كامل بجا آورد: سه طواف اول شب، سه طواف آخر شب، دو طواف در صبح و دو طواف بعد از ظهر؛ و چنانكه نقل شده رسول خدا(صلی الله علیه آله) آنها را اين چنين انجام مي‌دادند.
5ـ سيصد و شصت طواف كامل به عدد ايام سال بجا آورد؛ و اگر نمي‌تواند سيصد و شصت شوط بجا آورد، و در نتيجه در آخر آنها چهار شوط اضافه كند تا پنجاه و دو طواف شود؛ و اگر نمي‌تواند به اندازة توان خود طواف كند. و براي هر طواف دو ركعت نماز طواف بخواند.
6ـ هر چه مي‌تواند به نيابت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و اميرالمؤمنين(علیه السلام) و حضرت زهرا(سلام الله) و ائمة اطهار(علیهم السلام) و گذشتگان و غائبين از صلحا و مؤمنين و خويشان و دوستان خود طواف كند؛ و مي‌تواند يك طواف به نيابت چند نفر بجا آورد. و بر حسب روايت وارده شخصي از حضرت موسي بن جعفر(علیهم السلام) پرسيد من زماني‌كه عازم مكه مي‌شوم بسا كسي از من مي‌خواهد به جاي او طواف بجا آورد و من فراموش مي‌كنم و نمي‌دانم در جواب آنان چه گويم؛ آن حضرت فرمود:
«پس از انجام اعمال خود يك طواف و دو ركعت نماز بجا آور و بگو: خدايا اين طواف و نماز را به نيابت پدر و مادر و همسر و اولاد و ياران و همشهريان خود بجا مي‌آورم؛ و در اين صورت به هركس بگويي: به نيابت تو طواف و نماز بجا آوردم راست گفته‌اي.» [1]
7ـ مستحب است داخل كعبه برود، بخصوص كسي‌كه سفر اول اوست؛ و پيش از داخل شدن غسل كند، و پاي برهنه با آرامش و وقار داخل شود و هنگام داخل شدن بگويد: «اَللَّهُمَّ اِنَّكَ قُلْتَ: وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً فَآمِنِّي مِنْ عَذابِ النَّارِ.»
پس دو ركعت نماز بين دو ستون كعبه بر سنگ قرمز بجا آورد؛ در ركعت اول پس از حمد سورة: «حم سجده» و در ركعت دوم پس از حمد پنجاه و پنج آيه از جاهاي ديگر قرآن بخواند؛ سپس در هر يك از چهار زاويه كعبه دو ركعت نماز بجا آورد و پس از آنها اين دعا را بخواند:
أللَّهُمَّ مَنْ تَهَيَّأَ اَوْ تَعَبَّاَ اَوْ اَعَدَّ اَوْ اِسْتَعَدَّ لِوِفَادَةِ اِلي مَخْلُوقِ رَجَاءَ رِفْدِهِ وَ جَائِزَتِهِ وَ نَوَافِلِهِ وَ فَوَاضِلِهِ. فَاِلَيْكَ يَا سَيِّدي تَهْيِئَتِي وَ تَعْبِئَتِي وَ اِعْدادِي وَ اَسْتِعْدادِي رَجاء رِفْدِكَ وَ نَوافِلِكَ وَ جَائِزَتِكَ فَلَا تُخَيِّبُ الْيَوْمَ رَجَائِي. يا مَنْ لَا يَخِيبُ عَلَيْهِ سَائِلٌ وَ لَا يَنْقُصُهُ نَائِلٌ. فَاِنِّي لَمْ آتِكَ الْيَوْمَ بِعَمَلِ صَالِحِ قَدَّمْتُهُ، وَ لَاشَفَاعَةِ مَخْلُوق رَجَوْتُهُ، وَ لَكِنِّي اَتَيْتُكَ مُقِرّاً بِالظُّلْمِ (بِالذُّنُوبِ خ ، د) وَ الْاِسَائَةِ عَلَي نَفِْسي فَاِنَّه لاحُجَّةَ لِي وَ لا عُذْرَ، فَأسْألُكَ يا مَنْ هُوَ كَذالِكْ أنْ تُصَلِّيَ عَلَي مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ تُعْطِيَنِي مَسْألَتِي وَ تُقِيلَنِي عَثْرَتِي وَ تَقْبَلَنِي (وَ تَقْلِبَنِي خ د) بِرَغْبَتِي وَ لا تَرُدَّنِي مَجْبُوهاٌ مَمْنُوعاً وَ لاخَائِباً يا عَظِيمُ يا عَظِيمُ يا عَظِيمُ. أرْجُوكَ لِلْعَظِيم ، أسْألُكَ يا عَظِيمُ أنْ تَغْفِرَلِيَ الذَّنْبَ الْعَظِيمَ لا إلهَ إلَّا أنْتَ.
و هنگام خارج شدن از كعبة معظّمه سه مرتبه تكبير بگويد و سپس بگويد: «أللَّهُمَّ لا تَجْهَدْ بَلَائَنَا رَبَّنَا، وَ لَا تُشْمِتْ بِنَا أعْدَائَنَا فَإنَّكَ أنْتَ الضَّارُّ النَّافِعُ.»
8 ـ يك طواف به عنوان طواف وداع با نماز آن بجا آورد و در صورت امكان در هر شرايطي حجر الأسود و ركن يماني را استلام نمايد. و سپس نزد مستجار برود و كارهايي را كه در مستحبات طواف گفته شد انجام دهد [2] و آنچه مي‌خواهد دعا كند. پس از آن حجرالاسود را استلام نمايد و شكم خود را به خانة خدا بچسباند. يك دست بر حجرالاسود و دست ديگر را به طرف درب خانة كعبه بگذارد و حمد و ثناي خدا گويد و صلوات بفرستد، پس بگويد:
أللَّهُمَّ صَلِّ عَلَي مُحَمَّد عَبْدِكَ وَ رَسُولِكَ وَ نَبِيِّكَ وَ أمِينِكَ وَ حَبِيبِكَ وَ نَجِيِّكَ (و نجيبك، خ د) وَ خِيَرتِكَ مِن خَلْقِكَ. أللَّهُمَّ كَمَا بَلَّغَ رِسَالَاتِكَ وَ جَاهَدَ فِي سَبِيلِكَ وَ صَدَعَ بِأمْرِكَ وَ اُوذِيَ فِي جَنْبِكَ وَ عَبَدَكَ حَتَّي أتَاهُ الْيَقِينُ. أللَّهُمَّ أقْلِبْنِي مُفْلِحاً مُنْجِحاً مُسْتَجَاباً لِي بِأفْضَلِ مَا يَرْجِعُ بِهِ أحَدٌ مِن وَفْدِكَ مِنَ الْمَغْفِرَةِ وَ الْبَرَكَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الرِّضْوَانِ وَ الْعَافِيَّةِ. أللَّهُمَّ إنْ أمَتَّنِي فَاغْفِرْ لِي، وَ إن أحْيَيْتَنِي فَارْزُقْنِيهِ مِنْ قَابِل. أللَّهُمَّ لاتَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ بَيْتِكَ. تا آخر دعا.[3]
پس به طرف زمزم رود و از آب زمزم بنوشد؛ و در حال خارج شدن از مسجدالحرام بگويد: «آئِبُونَ تَائِبُونَ عَابِدُونَ، لِرَبِّنَا حَامِدُونَ، إلَي رَبَّنَا رَاغِبُونَ، إلَي اللهِ رَاجِعُونَ إنْ شاء الله.»
و درب مسجدالحرام يك سجدة طولاني بجا آورده، و از درب حنّاطين [4] خارج شود.
9ـ از خدا بخواهد كه به او توفيق بازگشتن به مكة معظّمه را عنايت فرمايد.
10ـ زماني‌كه مي‌خواهد از مكه خارج شود مقدار يك درهم خرما بخرد و صدقه دهد تا كفارة خلافهايي باشد كه احيانا در حال احرام يا در حرم از او سرزده است.
11ـ شهيد اول(ره) در دروس فرموده است: «نهم از مستحبات مكه زيارت جاهاي باشرافت مكه است؛ مانند زيارت زادگاه رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) كه الآن به صورت مسجدي است؛ و زيارت خانة خديجه(علیه السلام) كه محل سكونت آن حضرت و پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) بوده تا زمان هجرت پيامبر(صلی الله علیه و آله) و آن هم به صورت مسجدي است؛ و زيارت قبر خديجه(علیه السلام) در «حجون» در دامنة كوه، و مسجد «ارقم» كه مخفيگاه پيامبر(صلی الله علیه و آله) در صدر اسلام بوده است؛ و «غار حرا» كه عبادتگاه آن حضرت بوده و «غار ثور» كه مخفيگاه آن حضرت هنگام هجرت بوده است.» [5]
_________________________
[1] ـ وسائل الشيعه ، كتاب الحج ، باب 17 از ابواب العود الي مني ، ح 1
[2] ـ مستحبات طواف در مسئله 440 بيان شده است.
[3] ـ الكافي 4/531
[4] ـ درب حنّاطين در مقابل ركن شامي بوده است.
[5] ـ يادآوري مي‌شود زادگاه پيامبر گرامي اسلام(ص) در حال حاضر به صورت كتابخانه درآمده است اما از خانة خديجه ـ مولد فاطمه(س) ـ و مسجد ارقم اثري وجود ندارد.